15 listopada 2018

Genia i Stefcia

Są tematy, które trzeba drążyć. I są też sprawy, które się same przez przypadek mogą wyjaśnić. Ten jest w trakcie drążenia i czekam na cud wyjaśnienia, czy też choćby zbliżenia do wyjaśnienia. Pamiętacie jak ryczałam, gdy odezwał się do mnie siostrzeniec, zamordowanej w czasie wojny, Shaindli Ryby? Było to w lipcu, więc przypomnę post  ➡ Zaś się popłakałam.

Dzięki korespondencji z synem Geni – siostry Shaindli (po naszemu Stefci) dostałam kilka przedwojennych fotografii obu dziewczynek. Między innymi tą, na której są bardzo małe. Oczy Stefci są niesamowite. Pomyślcie ile w nich było łez, gdy umierała w komorze gazowej… A może przedtem ktoś jej strzelił w małą główkę? A może roztrzaskano ją kolbą z karabinu?

Zdjęcie, które dotychczas znałam (Stefcia z wielką kokardą) okazało się zbiorową fotografią rodzinną, na której po lewej stronie stoi tata Abraham i mama Miriam Rybowie oraz dwie ich córeczki. Gdyby dobrze się przyjrzeć młodemu mężczyźnie w środku, to widać wyraźnie podobieństwo z Abrahamem. Sądzę, że to brat. Zdjęcie zostało zrobione w Sosnowcu, czyli mieście z którego Rybowie prawdopodobnie pochodzili i gdzie sfotografowali się ze swoimi dwiema prześlicznymi dziewczynkami. Może była to jakaś uroczystość rodzinna? A może po prostu odwiedziny u krewnych?

Kim są pozostali na zdjęciu ludzie, syn Geni niestety nie wie. Jeśli wszyscy byli Żydami, to jest prawie pewne, że nikt (oprócz Geni – co wiemy) nie przeżył wojny. Nawet to niewiniątko z konikiem w rękach, zginęło  😥

Kolejna fotografia została zrobiona w Rybniku przy ul. Korfantego, czyli na tle kamienicy, w której rodzina mieszkała. Dwie, odświętnie ubrane dziewczyny spacerują z mamusią po paradnej ulicy naszego miasta. Te sandałki, fartuszki, bluzeczki z bufkami – sama takie miałam i ich nie znosiłam. Tak jak nosiłam identyczną kokardę na głowie. Też jej nie cierpiałam. Może dlatego patrząc na Stefcię-Shaindlę widzę małą Małgosię? Genia z warkoczykami. Same domysły w mojej głowie gdy przyglądam się tej fotografii. Jakaś uroczystość, że panienki są tak elegancko ubrane? Ich mama zresztą też. Może koniec roku szkolnego? I może Mirian uznała, że zabiera córki na lody do kawiarenki Stokłosy, która była tuż za rogiem, bo przyniosły świadectwa szkolne z samymi dobrymi notami?

Zdjęcie, które mnie najbardziej wzrusza zrobiono, jak mi podpowiada intuicja, na podwórku, czyli z tyłu kamienicy, w której rodzina mieszkała. Do dziś to miejsce za bardzo się nie zmieniło.

Dwie wesołe dziewczynki siedzące na kocyku, czy dywaniku. Świat dla nich wówczas to była mama, tata, szkoła, jakieś beztroskie zabawy z koleżankami, chichotanie przy stole, czy szycie ubranek dla lalek. Może podglądały eleganckich gości, podjeżdżających do pobliskiego Hotelu Polskiego na Rynku? Może z okien patrzały na dymy z kominów garbarni oszusta Straussa, która od tyłu graniczyła z kamienicami przy ulicy Korfantego. Czy katolickie koleżanki z klasy chciały z nimi siedzieć w jednej ławce? Czy ktoś im w pamiętniku wpisał takie słowa „Ku pamięci”: Bądź dobrą dziewczynką, ucz się za młodych lat, bo one szybko miną, i pójdziesz w daleki świat. Tam ludzi kochać trzeba, i z nimi dobrze żyć, od złych nie bierz chleba, ze złymi nie chciej żyć. Jeśli ktoś takie słowa skreślił, to jakie one miały wnet znaczenie, gdy siostrzyczki z Rybnika musiały ze złymi żyć i brać najmniejszy okruszek chleba od każdego, kto im go rzucił pod nogi, gdy znalazły się w getcie w Sosnowcu 🙁

Zanim jednak tam trafiły był czas w miarę dobry. Wycieczki w góry, nowe fatałaszki kupione przez mamę, jak choćby te płaszczyki i śliczne kufereczki z poniższego zdjęcia. Ostatnie pogodne chwile spędzone gdzieś w Beskidach.

No, a potem zaczął się początek końca, który opieram na domysłach. Przypuszczam, że rodzina pochodziła z Zagłębia, choć to może być błędne myślenie. Coś jednak muszę założyć. Jeśli stamtąd pochodzili, to mogli tam wrócić pod koniec 1939 r. Na pewno byli w sosnowieckim getcie. Mogli pochodzić z innej części Polski i mogli zostać wywiezieni najpierw do getta w Trzebini (jak inni rybniccy Żydzi) i stamtąd do Sosnowca. Dziś wydaje mi się to nie do ustalenia. Według syna Geni, rodzina została rozdzielona właśnie w tym mieście i starsza z sióstr, czyli Genia, z getta została wywieziona do obozu pracy w Gabersdorf na terenie Czechosłowacji. Los ślicznej Stefci i jej mamy i taty ciężko ustalić, ale nie trzeba dokumentów, ani żadnych świadectw, by wiedzieć, że życzenia z pamiętnika (…) ucz się za młodych lat, bo one szybko miną, i pójdziesz w daleki świat (…), spełniły się w połowie. Szybko minęły młode lata, a raczej się skończyły w komorze gazowej. I to się wypełniło. Miała 11 lat. Dalekiego świata nigdy nie zobaczyła.

Do strasznego, dalekiego świata, bo aż Sudetenland, wywieziono Genię. Obóz w Gabersdorf nie jest zbytnio znany.

Wiele godzin spędziłam w sieci, by cokolwiek się o nim dowiedzieć. Założono go w 1941 r. i przywożono tu dziewczynki i kobiety żydowskie w wieku od 11 do 30 lat, głównie z terenu Zagłębia. Niektóre były porywane, a niektóre „selekcjonowane” do pracy w przędzalni. W 1944 r. Gabersdorf (dziś Libeč w Czechach) włączono do sieci podobozów Gross Rosen. Wyzwolony został 9 maja przez Armię Czerwoną. To takie suche fakty. One nie robią wrażenia. W trakcie mojego researchu przesłuchałam wielu relacji ocalałych (można je znaleźć na stronie United States Holocaust Memorial Museum), znalazłam na stronie Yad Vashem unikatowy pamiętnik Reginy Honigman z Zawiercia (kto ciekaw niech kliknie ➡ tu ). Szukałam, by znaleźć śladów Geni. W końcu natrafiłam na projekt „By A Threat Film” amerykańskiej dziennikarki Marisy Fox-Bevilacqua. Jej mama przeżyła Gabersdorf. Weszłam z nią w kontakt i Marisa potwierdziła mi, że ma kopie list więźniarek. Genia przybyła do Gabersdorf z Sosnowca, jako Goldie, urodzona w 1929 r., choć faktycznie urodziła się 31 stycznia 1930 r. Może jej własna mama dodała jej rok, by uratować dziewczynkę jeszcze w Sosnowcu? W końcu starsze dzieci już mogły pracować dla wielkiego państwa niemieckiego, a młodsze, to albo w ręce Mengele, albo links, czyli do gazu.

Wszystko co piszę dziś to „może, może, może”. Jeden jest pewnik. Genia przeżyła Gabersdorf i jako 15-latka wróciła do Polski. Czy najpierw do Rybnika? I ponownie znak zapytania. Kolejny pewnik to jej pobyt w Bielsku. Świadczy o tym świadectwo szkolne, którego skan przesłał mi jej syn.

Szkołę ukończyła w styczniu 1946 r. Miała wtedy 16 lat. I tu znowu zaczynam snuć swoje domysły, bo kolejny raz mam tylko jedną rzecz potwierdzoną. Otóż Genia była na słynnym statku Exodus, który w lipcu 1947 r. wypłynął z Marsylii. Na jego pokładzie było ok. 4500 żydowskich uchodźców – w większości kobiet, dzieci, które przeżyły obozy koncentracyjne w czasie wojny. Statek ten został ostrzelany w porcie w Hajfie przez Angoli.

Wolę nie opisywać dramatu tych ludzi, zmuszonych do powrotu do Europy i wsadzonych ponownie do byłych obozów, bo się zaraz wkurwię (sorry, ale nie mam innego określenia na stan ducha). Jeśli kogoś ta historia interesuje, to odsyłam do obejrzenia dokumentu na VOD (z polskim lektorem) pt. Exodus – prawdziwa historia.

Genię znalazłam na liście pasażerów jako Gonię. Dla nie-Polaków taka literówka nie miała znaczenia.

Nie mając nikogo w Polsce, po tym wszystkim co przeżyła, Genia jak setki tysięcy innych Żydów, za wszelką cenę starała się dotrzeć do Palestyny. Myślę, że mogła się tam znaleźć, gdy ziemie te nazywały się już Izraelem.

Była piękną kobietą. W Kraju, jak Izraelczycy nazywają swoje państwo, urodziła córkę i syna, nigdy nie mówiąc o tym, co przeszła. Zmarła w wieku 43 lat na raka. W czasie wojny straciła rodziców, młodszą siostrzyczkę i, jak sądzę, wielu jeszcze innych członków rodziny.

Za cztery dni minie 45 lat od jej śmierci. Jorcajt jak mówią Żydzi. Tak więc „Niech dusza jej będzie związana w węzełku życia”.

W moim dzisiejszym wpisie same iksy i igreki. Same założenia, dywagacje i przypuszczenia. Gdyby doszedł do skutku jeden niewiarygodny i szalony pomysł na etiudę teatralną o dwóch siostrach, to mam nadzieję, że mimo tych wielu niewiadomych, byście ją chcieli zobaczyć, co?

Kasiu! Do dzieła!

Zdjęcia pochodzą z archiwum rodziny Rybów. Przetrwały, bowiem zostały wysłane przed wojną do dalekich krewnych poza Polską. Zdjęcie Grobu Geni z portalu „Billion Graves”. Zdjęcia grobu Stefci nie ma, bo i jej grobu nie ma  🙁

Kto wie, może za to jest, w jakiejś starej rybnickiej szufladzie, zapomniany pamiętnik, w którym wielkooka dziewczynka z kokardą kiedyś napisała:

I po co kreślić bezmyślne słowa,
Pisać wierszydła bez treści?…
Wystarczy przecież krótkie: – Pamiętaj!
W tym słowie wszystko się mieści.

Ja o Tobie mała Shaindlo będę pamiętać!

9 listopada 2018

U nas tej nocy nie było, ale…

U nas Kristallnacht nie było, ale… doświadczyli jej dwaj nasi rabini.

Dr Artur Rosenthal


Był czwartym z kolei rybnickim rabinem. Urodził się 8 października 1885 r. w Saksonii. Jego ojcem był dr Ludwig A. Rosenthal, również rabin i przywódca duchowy społeczności żydowskiej w Berlinie, Köthen oraz Rogoźnie (Rogasen). Życie oraz działalność Arthura Rosenthala są dobrze udokumentowane dzięki jego córce, Judith Rosenthal (po mężu Helfer). Przekazała ona Instytutowi Leo Baeck’a w Nowym Jorku kolekcję zachowanych dyplomów, pism oraz rodzinnych dokumentów, które dzięki temu, że zostały zdigitalizowane, są również dostępne w Internecie. Choć ten niezwykły zbiór nie zawiera zbyt dużo informacji na temat pobytu Rosenthala w Rybniku, to bezsprzecznie jest unikatowy i z całą pewnością można stwierdzić, iż po żadnym z rybnickich rabinów nie zachowało się aż tyle informacji.
Arthur Rosenthal studiował w Berlinie oraz Heidelbergu, gdzie w  1912 r. obronił doktorat z filozofii. Egzamin rabinacki zdał w sierpniu 1915 r. Rybnicki rabinat objął 1 sierpnia 1918 r. Z licznych zaświadczeń wystawionych przez różne berlińskie instytucje wynika, iż przed przybyciem do Rybnika pracował jako nauczyciel religii oraz kaznodzieja aż do momentu powołania do wojska. Zarząd berlińskiej gminy żydowskiej polecał go jako wyśmienitego wykładowcę. W Rybniku, oprócz pełnienia funkcji rabina, pracował jako nauczyciel religii. Z pisma Zarządu Gminy Żydowskiej w Rybniku z 1 lipca 1919 r. wynika, iż był dyrektorem miejscowej szkoły religijnej. Jego działalność rozciągała się na zajęcia dydaktyczne we wszystkich rocznikach wyższej szkoły dla dziewcząt, a także w gimnazjum. Członkowie Zarządu Gminy (podpisani: Aronade, Brauer oraz Priester) w rzeczonym piśmie nadto podawali, iż: Jego pedagogiczne zdolności prowadzenia zajęć lekcyjnych umożliwiają mu adekwatne obchodzenie się z młodzieżą i dziećmi, jak również pouczająco i wychowawczo wpływają na dorastającą młodzież. Założył bibliotekę szkolną oraz utworzył związek młodzieży żydowskiej, czym zasłużył sobie na stałe uznanie. Podpis miał bardzo elegancki jak widać  😀

Na podstawie listu, podpisanego przez zarząd naszej gminy, możemy wnioskować, iż Rosenthal opuścił Rybnik przed majem 1920 r. i wrócił do Berlina, gdzie mieszkały cały czas jego żona i córka. Jeszcze będąc w Rybniku, wysyłał do nich pocztówki z wizerunkiem miasta, na jednej z nich odręcznie wskazując dom, w którym mieszkał. Obecnie tego budynku już nie ma. Pocztówka ta znajduje się w zasobach Instytutu Leo Baeck’a w Nowym Jorku. Prawdopodobnie ostatnim akordem jego rabinatu w Rybniku był odczyt na temat mesjanizmu, który wygłosił 20 marca 1920 r.

W Berlinie Rosenthal przebywał dwa lata, by po raz drugi wrócić na Śląsk (już po jego podziale) 13 czerwca 1922, gdzie objął posadę rabina i nauczyciela religii w Bytomiu. Ostatecznie wyjechał z Górnego Śląska w październiku 1924 r. Listy polecające wystawione przez Gminę Żydowską w Bytomiu również świadczą o tym, że był osobą wielce zasłużoną, szanowaną i lubianą. W latach 1924–1939 był rabinem i duchowym liderem w Berlinie-Lichtenbergu.

Przeglądając listy, notatki, pamiętnik, rysunki czy zdjęcia z kolekcji Arthura Rosenthala i jego córki Judith Helfer (1915–2002) na stronie Instytutu Leo Baecka, od razu daje się zauważyć, że był bardzo rodzinny i kochany przez najbliższych. W 2013 r. Muzeum Żydowskie w Berlinie zrealizowało projekt pt. Początek końca żydostwa niemieckiego (The beginning of the end of German Jewry), w którym m.in. omówiono dwa niezwykle wzruszające, pełne miłości, ale i obaw o przyszłość wiersze, napisane przez Arthura dla swej żony Ilmy. Pierwszy z nich powstał w maju 1933 r., po dojściu Hitlera do władzy i z okazji urodzin Ilmy, drugi zaś już w Anglii, do której rodzinie Rosenthalów udało się wyjechać w 1939 r. (na poniższym zdjęciu rabin wraz z żoną w 1939 r.)

Zanim jednak doszło do emigracji, Arthur Rosenthal był naocznym świadkiem i niejako uczestnikiem Nocy Kryształowej. Dramat tamtego wieczora i nocy opisała po latach córka Judith: Miało to miejsce 9 listopada 1938 roku, zadzwonił dzwonek i zanim zorientowaliśmy się, o co chodzi, dwóch nazistów w brunatnych koszulach wdarło się do apartamentu rodziców, żądając, by mój ojciec – rabin w Berlinie-Lichtenbergu poszedł z nimi. Czuliśmy, że możemy go już nigdy więcej nie zobaczyć. Czekaliśmy jakby ogłuszeni, w ciszy i udręce. Dawno już zapadła noc – czekanie było nie do zniesienia. Około 3 nad ranem usłyszeliśmy jak ojciec wraca do mieszkania. Nigdy jeszcze nie widziałam taty w takim stanie: zazwyczaj przyjazny, z lekkim uśmiechem na twarzy, teraz był sino-popielaty i wydawało się, że nie widzi ani mamy, ani mnie. Bardzo powoli poszedł prosto do swojego gabinetu, zamknął drzwi i nie chciał, byśmy widzieli jego załamania po tym, co się stało w synagodze, gdy naziści zmusili go do oglądania spektaklu. Z racji tego, że ta synagoga nie była budynkiem wolnostojącym, a otaczały ją bloki mieszkalne, to naziści podarli święte dla Żydów zwoje Tory, następnie je podpalili, tak jak się podpalało człowieka na stosie, zmuszając ojca, by był świadkiem tego potwornego widoku. Potem dzikimi uderzeniami zniszczyli przepiękne meble w synagodze, zamieniając to święte miejsce w ruinę. W końcu puścili go do domu – człowieka, który już nigdy nie był sobą, po tym co musiał oglądać .
W Londynie, w którym znalazła się cała rodzina jeszcze przed wybuchem II wojny, Rosenthal nie potrafił znaleźć pracy. Od czasu do czasu dawał lekcje korespondencji dzieciom. Po ok. 12 latach pobytu w Wielkiej Brytanii cała rodzina przeprowadziła się za ocean – do Nowego Jorku, gdzie krótko potem dr Arthur Rosenthal zmarł. Do końca swego życia nie potrafił się pogodzić ze śmiercią niemieckiego żydostwa; jego żona przeżyła go o 24 lata. Ukochana córka, dla której, będąc w Rybniku, pisał pamiętnik i wysyłał pocztówki, zmarła bezdzietnie w 2002 r.

Dr David Dagobert Nellhaus

Kolejnym rabinem, który przeżył Noc Kryształową był Dagobert Nellhaus. Jego rybnicki rabinat był również krótki, co niewątpliwie spowodowane było zmianami politycznymi na mapie Europy. Dr David Dagobert Nellhaus pełnił funkcję rybnickiego rabina około 12 miesięcy. Przyszedł na świat 2 stycznia 1891 r. we Wrocławiu, jako syn kupca Emila Nellhausa. Tam też ukończył gimnazjum, naukę kontynuował na miejscowym uniwersytecie oraz uczelni w Erlangen (Bawaria). Tamże uzyskał promocję naukową. W trakcie I wojny światowej służył w wojsku niemieckim, został ranny w 1915 r., w 1917 pracował jako bibliotekarz w rodzinnym mieście, a w latach 1917–1918 był pomocnikiem rabina polowego. Za męstwo na polu walki został odznaczony żelaznym krzyżem (Eisernes Kreuz). Po wojnie kontynuował studia i ostatecznie zdał egzamin rabinacki w 1922 r., czyli gdy pracował w Rybniku, nie miał jeszcze stosownego certyfikatu. Swój samodzielny, czyli rybnicki, rabinat rozpoczął prawdopodobnie w październiku 1920 r. W zasobach wspomnianego już Instytutu Leo Baecka znajdują się oryginalne zapiski Nellhausa, m.in. skorowidz alfabetyczny do zapisywania wydarzeń, w których uczestniczył od początku lat dwudziestych. Najstarsza data, już nie dotycząca Wrocławia, to 29 września 1920 r. Pod literą G Nellhaus zapisał, iż w tym dniu miał miejsce jubileusz (Jahrestag) osoby z Wodzisławia Śląskiego (Loslau) o nazwisku Gruschka. Należy założyć, że w tym czasie Nellhaus przebywał już w tej części Górnego Śląska i przymierzał się do objęcia funkcji rabina w Rybniku, co stało się w połowie października 1920 r. Już 22 i 23 października umieścił w skorowidzu informację o rybnickich uroczystościach z okazji bar micwy trzech żydowskich chłopców z rodzin Guttmannów, Wolffów i Berlinerów .
Z punktu widzenia historii rybnickich Żydów niezwykle interesujący jest wpis pod literą H z 19 maja 1921 r. Otóż Nellhaus na tej stronie skorowidza dodał zapisek: Haase, Felix, dr, 1921.19.V, pogrzeb zmarłego Rudolfa, R. Litera R w tym przypadku to skrót dla Rybnika, w innych miejscach pisał pełną nazwę miasta, raz użył skrótu Rybn. Okoliczności śmierci Rudolfa Haase oraz historię tej rodziny opisywałam już wiele razy. W skorowidzu alfabetycznym Nellhausa są też adnotacje np. o uroczystości 50. urodzin Adolfa Aronade (22 maja 1921 r.), 80. urodzin Adolfa Priestera (27 lutego 1921 r.). Ostatni wpis odnoszący się do Rybnika dotyczy bar micwy w rodzinie Maxa Rottera (18 czerwca 1921 r.) .
Należy więc przypuszczać, iż w drugiej połowie czerwca 1921 r. rabin D. Nellhaus opuścił Rybnik. Jego rabinat był więc bardzo krótki, nie trwał bowiem jednego roku. Przypadł na czas plebiscytu oraz III powstania śląskiego. Rabin był świadkiem wyjazdów rybnickich Żydów i tak jak swój poprzednik opuszczał miasto, gdyż czuł się Niemcem, dla którego nie było miejsca w Rybniku, który po powstaniu miał zostać przyznany Polsce. Bezsprzecznie Szczecin (Stettin), do którego wyjeżdżał, był w 1921 r. dla Nellhausa, niemieckiego patrioty, weterana I wojny i rabina, miejscem bezpiecznym, bardziej prestiżowym, a przede wszystkim niemieckim.
Od września 1921 r. objął w Szczecinie posadę nauczyciela religii, a od 1 listopada został rabinem w tamtejszej gminie, liczącej wtedy ok. 3 tys. Żydów; w kwietniu 1924 r. ponownie zmienił miejsce zamieszkania i został rabinem w Jeleniej Górze (Hirschberg). W latach 1931 – 1938 był rabinem, publicystą oraz liderem społeczności w Pirmasens. I to tam musiał patrzeć na palącą się synagogę, której resztki po jakimś czasie rozebrano (poniższe zdjęcia pochodzą ze strony http://www.alemannia-judaica.de/pirmasens_synagoge.htm).

Po Nocy Kryształowej, w listopadzie 1938 r., został aresztowany i internowany w obozie koncentracyjnym w Dachau. Udało mu się uzyskać wolność i prawdopodobnie dzięki temu, iż jeden z jego nastoletnich synów przebywał wówczas w USA, cała rodzina (żona Minna oraz trójka dzieci) otrzymała wizy amerykańskie i wypłynęła na statku SS „Europa” z Bremen do Nowego Jorku .
W Stanach Zjednoczonych dr Nellhaus nadal był bardzo czynny i zaangażowany w życie społeczności żydowskich. Jeszcze przed przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny starał się pomagać Żydom, którzy zostali w Niemczech. Po przybyciu do Ameryki jakiś czas był rabinem w Terre Haute (Indiana). W latach 1940–1941 był pracownikiem Jewish Publication Society, następnie m.in. pracownikiem fabryki obuwia w Haverhill oraz szpitala żydowskiego w Roxbury, nauczycielem w żydowskiej gminie Kehillath Israel, asystentem bibliotekarza w seminarium dla nauczycieli hebrajskiego (na Brooklynie). W latach 1943–1973 był rabinem w Towarzystwie Pomocy Wzajemnej dla Imigrantów w Bostonie (pełniąc posługę z okazji świąt i w czasie pogrzebów). Od 1964 r. służył jako rabin w Hebrajskim Centrum Rehabilitacyjnym dla osób w podeszłym wieku. Do końca życia udzielał się w wielu stowarzyszeniach i przedsięwzięciach, prowadził rozległą korespondencję z mnóstwem osób z całego świata. Zmarł w wieku 89 lat – we wrześniu 1980 r., w mieście Roslindale (USA), gdzie mieściło się wspomniane centrum rehabilitacyjne. Jako ciekawostkę muszę dodać, iż jego synowie służyli w czasie wojny w armii amerykańskiej. Potomkowie rabina żyją do dziś w USA.

Obydwaj, krótko związani z Rybnikiem, rabini przeżyli ten straszny czas listopadowych pogromów i udało im się wyjechać. Na szczęście. Na ich oczach niszczono niemieckie żydostwo, na ich oczach palono synagogi, plądrowano sklepy, bito ludzi, wsadzano ich do obozów. Trzeba prosić niebiosa i nimi zarządzającego, by takich szklanych nocy już nigdy więcej nie było.

(Na podstawie mojego artykułu Rybniccy rabini, który ukazał się w Zeszytach Rybnickich nr 22, pt. Wyznania religijne w Rybniku i powiecie rybnickim w XIX i XX w., wydanych przez Muzeum w Rybniku w 2015 r.).

Część zdjęć ze strony: https://www.jmberlin.de/1933/de/05_16_geburtstagsgedicht-von-rabbiner-arthur-rosenthal-fur-seine-frau-ilma.php oraz z kolekcji Judith Helfer, które są w zasobach Instytutu Leo Baeck’a w Nowym Jorku.

 

Kategoria: Judaika, Rybnik | Możliwość komentowania U nas tej nocy nie było, ale… została wyłączona