10 lipca 2019

Ernestyna Aronade z Rybnika, opiekunka katowickich Rappaportów

Jak myślicie ile można „wyciągnąć” z jednego aktu zgonu? Imię, nazwisko, rodziców, daty, adres, przyczynę zgonu. Niby tyle. A jednak, jak się człowiek zaweźmie, to może sobie całą historię, jak zwykle częściowo zmyśloną, ułożyć.
Tak będzie i w przypadku Ester, czy też Ernestine Aronade. Kilka dni temu, mój kolega z Muzeum w Zabrzu posłał mi akt zgonu pewnej rybniczanki. Akt sporządzony w Katowicach, bowiem tam Ernestyna zmarła w styczniu 1919 r.

Zaraz mi się przypomniało, że widziałam jej grób na katowickim cmentarzu żydowskim, gdyż na ogół zwracam uwagę na rybnickie nazwiska na obcych cmentarzach. Na jej nagrobku widnieje, oprócz zwyczajowych informacji, dopisek: „Z podziękowaniami za 31 lat pracy w domu Rappapartów”.

Zapewne kojarzycie taki stary, ale nadal niezwykle jary szmonces w wykonaniu dwóch niesamowitych aktorów: „Kuba? Kto mówi? Ale czy Kuba? Ale KTO mówi? Jeżeli nie Kuba, moje nazwisko panu nic nie powie… Kuba? Jaki Kuba? Goldberg… A jeżeli Kuba, to kto mówi? Rappaport! BENIEK??? TAK!!!”.
No i chociażby z uwagi na to nazwisko, tak znane z dialogu Dziewońskiego i Michnikowskiego, musiałam się przyjrzeć Ernestynie, o hebrajskim imieniu Ester.
Urodziła się w październiku 1853 r. w Rybniku z ojca Izaaka (Israela) Aronade i matki Amelie z domu Schreyer. Miała co najmniej 4 siostry i jednego brata. Wydaje mi się, że była najmłodsza z całego rodzeństwa. Biorąc pod uwagę, że zmarła w wieku 66 lat, a 31 lat pracowała u Rappaportów, to pracę u nich zaczęła jako dojrzała już kobieta. Nie wiem z jakich powodów nie wyszła za mąż. Może jakaś szpetna była, a może nieśmiała, może nie trafił się żaden kawaler właściwy dla niej, może za mocno grymasiła, a może po prostu tak jej się życie ułożyło, że z małego Rybnika trafiła do domu handlarza win w dynamicznie rozwijającym się mieście Kattowitz.

Szukając wszelakich wiadomości o rodzinie Rappaportów z KATO udało mi się znaleźć wiele ciekawostek. Na tyle, na ile wsio skumałam i poskładałam w głowie, to Dawid Rappaport wraz z żoną Bronisławą mieli 3 synów. Nie mam co prawa aktów urodzeń tych chłopaków, ale wnioskuję po wpisie w książce telefonicznej, iż najstarszy był Paul, potem Siegmund, a na końcu Richard. Ta reklama jest z 1914 r., gdy Dawid i jego żona Bronisława już nie żyli. Synowie kontynuowali handel winem założony przez ich ojca w 1873 r. zostawiając, jak to wtedy było w zwyczaju, dawną nazwę firmy.

Zanim jednak odeszli z tego świata, Dawid handlował winami i mieszkał z rodziną przy ulicy Pocztowej. Na starych pocztówkach widać reklamę Rappaporta. Wówczas był to adres Poststrasse 11. Dziś tej kamienicy już nie ma.

Francuska Biblioteka Narodowa posiada swoich zasobach zdjęcie owego budynku, obok którego był francuski posterunek w czasie plebiscytu w 1921 r. Jak widać na fotografii geszeft Rappaportów wówczas jeszcze istniał. No, ale w 1921 roku moja bohaterka już leżała na cmentarzu przy ul.Kozielskiej.

Wracam do niej i do powodów, dla których chyba znalazła się w Katowicach. Otóż, najmłodszy syn Dawida Rappaporta – Richard, urodził się 24 kwietnia 1887 r. Niedługo po jego narodzinach, 29 maja zmarła mama Bronisława, o hebrajskim imieniu Szprynca. Nagrobek Bronisławy przetrwał do naszych czasów.

Zakładając, że Dawid został sam z co najmniej trójką chłopaków, to nagle musiał zatrudnić nianię do dzieci. Przyjmując za pewnik owe 31 lat pracy w domu Rappaportów, co podaje inskrypcja na grobie Ernestyny Aronade, to została ona zatrudniona przez handlarza win w 1887 r. – chyba zaraz po śmierci mamy trzech Rappaportków. Oczywiście to moje dywagacje, ale myślę, że nie są one bezpodstawne. Została gosposią, a potem na pewno już gospodynią domu, czyli po niemiecku Wirtschafterin. Służyła Rappaportom przez wiele lat. W międzyczasie wdowiec Dawid ożenił się po raz drugi. Jego wybranką została Paula. Niestety Dawid zmarł dość szybko, w wieku 45 lat (w 1898 r.), druga żona zaś dożyła osiemdziesiątki i odeszła z tego świata w 1939 r. w Katowicach. Oboje leżą na miejscowym cmentarzu żydowskim we wspólnym grobie. Z dat nie wynika, czy Paula widziała wchodzące do Katowic wojska Wehrmachtu.

Nasz rybniczanka zamieszkała przy ulicy Pocztowej 11, w kamienicy stojącej obok głównego budynku poczty (jeszcze wówczas o zupełnie innym wyglądzie niż obecnie). W 1910 r. widnieje jako mieszkanka Katowic w adresowniku dla tego miasta. Przy Pocztowej 11 mieszkają również spadkobiercy Rappaportów, czyli syn Paul (Weinhandlung) i Siegmund (Weinhändler) i sporo innych osób. Co intrygujące, macocha dla synów Dawida, czyli Paula mieszkała przy dzisiejszej Stawowej. Właściwą panią domu u Rappaportów była Ernestine Aronade.

Wtedy już na pewno nie musiała się zajmować chłopakami, bo byli dojrzałymi mężczyznami. Prowadziła po prostu dom Rappaportów. W wykazie nie jest podany najmłodszy Richard, po urodzeniu którego w 1887 r., Ernestyna pojawiła się w Katowicach. I tak sobie imaginuję, że to jego kochała najbardziej. Wychowywała go od niemowlaka. Jako panna, chyba swoich dzieci nie miała i być może dla niego była nie tylko gosposią a mamą. Richard też został kupcem, co wynika z aktu zgonu Ernestyny. To bowiem on zgłosił jej śmierć we właściwym urzędzie. Mieszkał już wówczas we Wrocławiu. Znamienne jest dla mnie właśnie to, że to on informował o jej śmierci. W końcu brat był tu na miejscu, a jednak on przyjechał z odległego Breslau. Chyba ją kochał. Co tam chyba! Na pewno ją kochał! To ona go wychowała. Była tą pierwszą, którą trzymał za rączkę, gdy stawiał pierwsze nieporadne kroczki. Jej opowiadał o swoich pierwszych sukcesach w szkole i to ona była dumna, gdy założył interes we Wrocławiu. Hmm, czy podobała jej się wybranka Richarda? Może przeczuwała, że nic dobrego ze ślubu z Dorotą nie będzie. Fantazja mnie ponosi, czujecie to? No cóż. Już piszę dlaczego. Jeden z braci Rappaportów – Paul, oprócz handlowania winem zajmował się sprawami wyższymi, czyli muzyką. Coś mi się przesmrodziło przed oczami, iż był też skrzypkiem. A także krytykiem muzycznym. Znalazłam na Śląskiej Bibliotece Cyfrowej jego artykuły dla Oberschlesische Wanderer.

Jeden z nich, napisany w 1919 r., opisuje koncert żydowskiego pianisty, pochodzącego z Rumunii – M.Wittelsa. Artykuł niestety napisany jest gotykiem, więc psińco z niego rozumiem. Szukając informacji o Richardzie, wychowywanym przez naszą rybniczankę, na stronach genealogicznych znalazłam informację, iż Rysiek ożenił się z Dorotheą w 1918 r., czyli rok przed śmiercią Ernestyny – swojej niańki i opiekunki. A w 1923 r. już się z Dorotą rozwiódł. Wwierciłam się w Dorotę i wyobraźcie sobie, iż ona, zaraz następnego roku, w Berlinie wyszła za mąż za pianistę M.Wittelsa, o którym artykuł 5 lat wcześniej pisał jej szwagier Paul Rappaport. No i co? Mogła niania Ernestyna wyczuwać pismo nosem? Mogła. Richard był jej ukochanym Rappaportkiem, więc jak każda matka (co prawda niby tylko opiekunka, ale na pewno prawie jak mama) miała przeczucia. Zaś trochę bajdurzę, ale jakoś muszę ubarwić opowieść o gospodyni z Rybnika. Richard też ją kochał, jak i starsi bracia. Jeśli byłoby inaczej, to na jej nagrobku by nie wyryto wspomnianych powyżej podziękowań. Ernestyna zmarła na zawał w kamienicy przy Pocztowej 11 i źli ludzie nie znieważyli jej grobu ani w czasie wojny, ani w czasach nam współczesnych.

Co się z stało z braćmi? Siegmund, handlarz winem, nie zdążył się ożenić. Służył jako kanonier w 4. baterii 1 Brandenburskiego Pułku Artylerii Polowej nr 3 w czasie I wojny. W wieku 31 lat poległ 24 maja 1916 r. w walkach w lesie Hassoule, czyli w trakcie najdłuższej bitwy Wielkiej Wojny, jaką była dla niemieckiego Żyda Schlacht um Verdun. Ernestyna na pewno bardzo cierpiała po jego śmierci. Była częścią rodziny Rappaportów.

Losy skrzypka Paula nie są mi znane. Nigdzie nie znalazłam żadnych jego śladów po 1921 r.
Za to najmłodszy Richard uratował się. Przed wojną mieszkał nadal we Wrocławiu przy Tauentzienstrasse nr 27 (współcześnie ul. Kościuszki). Według dokumentu z Centralnej Biblioteki Judaistycznej z 1933 r., nie mieszała z nim żadna pani Rappaport. Potem jakoś opuścił Niemcy (jak?) i zmarł w wieku 83 lat (w 1970 r.) w Nowym Jorku. Raczej wątpię, by po wojnie odwiedził Katowice i groby rodziców oraz piastunki Ernestyny Aronade, córki rybnickiego kupca, która rodzinie Rappaportów oddała całe swoje serce. Czy miał potomków? Oto jest pytanie 😉

Źródła: Wirtualny Sztetl, Śląska Biblioteka Cyfrowa, Foto Polska, CBJ, zdjęcia z cmentarza żydowskiego w Katowicach: Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich, Archiwum Państwowe w Katowicach (akt zgonu E.Aronade – dzięki uprzejmości Piotra Hnatyszyna).

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Ernestyna Aronade z Rybnika, opiekunka katowickich Rappaportów została wyłączona