22 lipca 2024

Rodzina Kaiserów

Przy końcu ul. Sobieskiego w Rybniku stoi gryfno kamienica, w której od jakiegoś czasu można kupić fest gryfne geszynki – choćby na Geburstag. Jeszcze na początku XX w. ten piętrowy budynek nie wyróżniał się wśród pozostałych kamieniczek przy ówczesnej Breitestrasse i stał w cieniu ceglanego kolosa Rospenków. Przed pierwszą wojną światową został przebudowany na potrzeby właściciela domu mody, którym był przybyły do Rybnika ok. 1912 r. Josef Kaiser. Jego szczyt i duże okna na pierwszym piętrze są podobne w stylu do dawnego domu towarowego na Rynku, który też w tym samym czasie zmienił wygląd. Obie kamienice przebudowano w stylu wczesnego modernizmu, co nadało im nowoczesny jak na tamte lata sznyt, a wykonawcą przebudowy była firma budowlana Paula Martiniego. 

Josef Kaiser, syn Salomona i Jenny, urodził się w małej wsi Städtel (obecnie Miejsce w powiecie namysłowskim). Podejrzewam, że przyjechał on do Rybnika ze śląskiego miasteczka Bernstadt (Bierutów w powiecie oleśnickim), a powodem, dla którego do nas trafił, był wujek, pełniący w owym czasie funkcję kantora w gminie żydowskiej. Dwaj starsi bracia nowego rybniczanina zdecydowali się na stolicę Niemiec, a on wybrał sobie – jak to w 2002 r. powiedziała jego córka Erna – „jedno z najpiękniejszych miast w Polsce”. Wtedy było to jeszcze miasto niemieckie, lecz bezsprzecznie piękne, co widać na starych pocztówkach i zdjęciach.

Znaleziono mu w Rybniku pannę na wydaniu – córkę handlarza Maxa Dombrowskiego i jego żony Jenny, pochodzącej z zasłużonego rodu Leschczinerów. Wybranka, o rzadkim jak na nasze miasto imieniu Flora, była od Josefa o kilka lat młodsza i nie miała rodzeństwa, gdyż jedyny jej braciszek zmarł w niemowlęctwie, a rodzice, gdy brali ślub, do najmłodszych już nie należeli. Florze i Josefowi błogosławieństwa udzielił nowy, urzędujący od 1912 r. rabin David Braunschweiger. Świadkami byli dwaj wujowie – ze strony pana młodego kantor Hugo Schüftan, a ze strony panny młodej Noah Leschcziner, przewodniczący gminy żydowskiej, miejski radny i jeden z bogatszych kupców Rybnika.
Po dziewięciu miesiącach, pod koniec listopada 1913 r., Kaiserom, mieszkającym jeszcze przy ul. Gliwickiej, urodziła się córeczka Elise Johanna. Wszystkie kolejne dzieci przychodziły na świat już w kamienicy wniesionej jako wiano przez żonę. Josef zmienił ten XIX-wieczny budynek w nowoczesny dom handlowy. Radość z przeprowadzki na nowe miejsce i z nowego sklepu przyćmiła śmierć kolejnej córki, dwumiesięcznej Marthy.

Gdy Josefa zaciągnięto do armii kajzera, Flora została sama z interesem, wymagającymi opieki rodzicami i małą Elise. Na szczęście mąż wrócił z Wielkiej Wojny cały i zdrowy, co było cudem, jeśli zważyć na fakt, że kuzyni Georg Schüftan i Alfred Leschcziner polegli zaraz na jej początku.
Opowieści Josefa o okopach, strachu i śmierci towarzyszy broni Flora wolała nie słuchać, bo czuła, że może to zaszkodzić kolejnej ciąży. Na szczęście urodzona w 1919 r. Greta była zdrowa. Elise bardzo się cieszyła, że ma siostrzyczkę, a Josef w duchu marzył o synu. Musiał na niego poczekać jeszcze prawie rok – 11 miesięcy po narodzinach Grety zaprosił do domu mohela na rytualne obrzezanie małego Hansa. Rabin Nellhaus, który tego dokonał, ledwo co rozpoczął swój krótki rabinat w Rybniku. W swoim notatniku, przechowywanym do dziś w Instytucie Leo Baecka w Nowym Jorku, zapisał informację o tym ważnym dla Kaiserów dniu. Gdy pod koniec następnego roku, 17 grudnia 1921 r., Josefowi urodził się kolejny syn, Kurt, dr Nellhaus, przewidujący podział Górnego Śląska, mieszkał już daleko w Szczecinie.

 

Rodzina Kaiserów mimo swej niemieckości nie zamierzała opuszczać miasta. Interes dobrze prosperował, załoga składu manufaktury została nawet powiększona o dekoratora, więc Josef optymistycznie patrzył w przyszłość, choć tak wielu znajomych wyjeżdżało. W domu mówiono tylko po niemiecku, ale sprzedawczynie w sklepie musiały być dwujęzyczne, co było powszechne na ziemi górnośląskiej.
Władzę w mieście przejęli Polacy, ale prawa mniejszości niemieckiej gwarantowała konwencja genewska, co uspokajało Josefa. Wierzył, że dla jego rodziny zbyt wiele się nie zmieni.
Uznawszy, że może bardziej zaangażować się w życie gminy żydowskiej, zgodził się pod koniec 1923 r. kandydować na jej reprezentanta. Zmiany w niej były niezbędne, gdyż wielu Żydów opuściło miasto, co powodowało konieczność uzupełnienia składu tego kolegium. W obecności komisarza wyborczego, którym był burmistrz miasta Władysław Weber, oraz dwóch świadków wyboru: Noaha Leschczinera i A lfreda Aronadego przeprowadzono głosowanie i wybrano nowych reprezentantów gminy. Josef Kaiser wraz z kilkoma innymi wybór przyjął, co poświadczył podpisem.
Przez lata Josef szefował też bractwu pogrzebowemu Chewra Kadisza, które sprawowało opiekę nad cmentarzami oraz zajmowało się pochówkami zmarłych Żydów. W jego imieniu informował m.in. o śmierci w Opolu rabina Braunschweigera, który odszedł ze świata 1 maja 1928 r.

W kwietniu 1924 r. rodzina znowu się powiększyła. Najmłodszą z rodu została Erna. W wywiadzie, którego udzieliła w 2002 r. w Instytucie Jad Waszem, opisała przedwojenny Rybnik, losy swoich rodziców i rodzeństwa oraz to, co sama przeszła w czasie wojny. Czytając jedno ze zdań, które wtedy wypowiedziała, bardzo się wzruszyłam. Na prośbę, by opisała swoje rodzinne miasto, Erna powiedziała: „Jeśli tak ma zostać, to jest to testament. To było jedno z najpiękniejszych miast w Polsce”.
Gdy wypowiadała te słowa, miała 78 lat i nadal pamiętała, że Rybnik był zielony i niezwykle czysty. Opowiadała o synagodze z kryształowymi kandelabrami, o Niemcu chrześcijaninie, który utrzymywał w niej porządek, o żydowskich świętach i niemieckiej nostalgii za miastem, które jeszcze niedawno nie było polskie. Ważne były dla niej wspomnienia wypraw nad staw Ruda, ulubione miejsce dziecięcych kąpieli. No i szpital psychiatryczny, który po drodze mijali. Erna pamiętała, że w tym szpitalu byli leczeni żydowscy pacjenci, którzy czasem przychodzili do synagogi z opiekunem.

Opisując swój dom rodzinny, Erna ze wzruszeniem mówiła o kucharce – katoliczce z Gross Rauden (Rudy), wsi leżącej kilkanaście kilometrów od Rybnika, tuż za niemiecką granicą. Traktowano ją jak członka familii, a do jej rodziny Kaiserowie co miesiąc jeździli w odwiedziny dorożką zaprzężoną w dwa konie. Erna zapamiętała też Herrenzimmer, czyli pokój taty z dużą biblioteką i biurkiem.
Do czwartej klasy mówiła tylko po niemiecku, a jej koleżanki były w większości katoliczkami. Rodzinę stać było na zatrudnienie prywatnej nauczycielki dla młodszych dzieci, pokojówki, wysłanie najstarszej córki Elise na naukę do Wrocławia oraz zatrudnianie kilkunastu pracowników, co znajduje potwierdzenie na zdjęciu z 1924 r. przedstawiającym Kaiserów z załogą sklepu na wycieczce ufundowanej przez właścicieli. Według wspomnień jednej z przedwojennych sprzedawczyń sklepu Kaiserów, Adelajdy Frank, takie wspólne wyjazdy były często organizowane, a sam Josef Kaiser należał do bardzo uczciwych i dobrych pracodawców. Jak przekazała mi jej wnuczka, babcia miała z kupcem sekretny system znaków, dzięki któremu wiedziała, że ma zgodę np. na obniżenie ceny danemu klientowi bądź zastosowanie rabatu.

Od początku lat trzydziestych firma Josefa Kaisera zaczęła mieć spore problemy finansowe, które ciągnęły się aż do wybuchu wojny. Być może przewidując kłopoty, w marcu 1930 r. Kaiser założył spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z kapitałem wynoszącym 20 000 zł.
Mimo szerokiego asortymentu towarów, które zapewne miały nabywców wśród rybniczan, Josef Kaiser znalazł się na liście dłużników – z nakazem aresztowania wydanym w Izbie Handlowej w Katowicach w 1931 r. Nie wiem, czy do aresztowania doszło, za to wiem, że dom przy Sobieskiego, którego jedyną właścicielką była Flora Kaiser, został wystawiony na licytację.

Przetarg przymusowy Sąd Grodzki w Rybniku wyznaczył na 1 kwietnia 1931 r. Jednak tego dnia dom raczej nie został zlicytowany. Swoje nazwisko w prasie Flora zobaczyła ponownie w 1934 r., gdy rybnicki „Tygodnik Powiatowy” opublikował obwieszczenie komornika, iż przystąpił on do oszacowania nieruchomości stanowiącej własność Flory Kaiserowej z domu Dombrowska. Prawdopodobnie głównym powodem tych problemów była pożyczka zaciągnięta w Komunalnej Kasie Oszczędności w Rybniku. Aż do czerwca 1939 r. firma Kaiser i S-ka (wtedy już w likwidacji) sądziła się z tym bankiem. Ostatnia rozprawa, której akta znajdują się w Archiwum Państwowym w Raciborzu, została przez Kaiserów wygrana.

Przed zlicytowaniem nieruchomości Kaiserów uratowało prawdopodobnie założenie spółki i to, że dom był odrębnym majątkiem żony. Sklep Kaiserów był często okradany, co wtedy nie było czymś wyjątkowym. Za to wyjątkowe było to, co zdarzyło się pewnego grudniowego wieczoru w 1937 r. W witrynę sklepu Kaiserów wjechał samochód! Głównym winowajcą był prawdopodobnie ksiądz Kasper Reginek z Golejowa, młodszy brat Tomasza Reginka, proboszcza parafii Matki Bożej Bolesnej w Rybniku. Jechał ul. Gliwicką, gdy nagle stanął – najpewniej zgasł silnik w jego aucie. Postanowił uruchomić je korbą, poprosił więc przypadkowego przechodnia, by usiadł za kierownicą i dodał gazu. Niestety, przechodzień nie był kierowcą i gdy silnik zaskoczył, nie zapanował nad pojazdem, który zaczął staczać się tyłem, a po drodze najechał na dziewczynkę oraz służącą, która jej pilnowała. Na skrzyżowaniu Gliwickiej z Sobieskiego i dzisiejszą Powstańców Śląskich samochód zmienił kierunek, przodem wjechał w sklep Kaiserów i kompletnie rozbił elegancką witrynę. Potrącone dziecko miało poważnie połamaną nogę, służąca była długo nieprzytomna, przypadkowy kierowca wyszedł z wypadku bez szwanku, ksiądz Reginek doznał ponoć załamania nerwowego, a Josef Kaiser musiał szybko zamówić szklarza i stolarza.

Nadchodził rok 1938, a wraz z nim nowe obowiązki i sprawy, jak choćby problemy z przejętym majątkiem gminy żydowskiej w Wodzisławiu Śląskim, którą zlikwidowano jeszcze w 1924 r., powierzając rybnickim Żydom m.in. budynek zamkniętej synagogi. W 1938 r. została ona sprzedana przedstawicielom Związku Powstańców Śląskich.
Josef coraz częściej miał wrażenie, że miasto i jego mieszkańcy się zmieniają. Po latach Erna na pytanie: „Kiedy rozpoczął się antysemityzm w twoim mieście?” odparła: „W 1938 r.” Wtedy po raz pierwszy usłyszała, że „żydki” powinni wyjechać do Palestyny. Antysemityzm narastał w niemieckiej szkole mniejszościowej, do której chodziła, choć od swoich koleżanek chrześcijanek sama nie usłyszała nigdy złego słowa. Jeden z wyjeżdżających znajomych taty przyszedł pewnego dnia do ich domu i namawiał Kaisera na sprzedaż wszystkiego i wyjazd z Polski. Rodzice Erny jednak nigdy nie brali tego pod uwagę, choć sąsiadów powoli ubywało. Listy, które przychodziły z Berlina od Maxa, brata Josefa, nie wróżyły dobrej przyszłości. Max był kantorem i nauczycielem, a to, czego był świadkiem, powinno było zapalić lampki ostrzegawcze w głowach rybnickich Kaiserów. Nie zapaliło, za to długi lont, który miał spowodować wybuch wojny 1 września 1939 r., już się tlił. Greta, Kurt i Hans zaczęli się udzielać w ruchu syjonistycznym, próbując się przygotować na ewentualny wyjazd do Palestyny. Tylko oni dostrzegali narastające zło. Nawet gdy najbliżsi znajomi przychodzili się żegnać, Josef Kaiser uparcie odmawiał opuszczenia Rybnika. Zresztą tak jak sąsiedzi: Martin Kornblum, Fritz Seidemann czy Benno Lewin. Wszyscy mieszkali tuż obok siebie, przy Sobieskiego, i razem chodzili na zebrania do gminy, po drodze komentując najnowsze doniesienia prasowe. Mieli dzieci, które wchodziły w dorosłość, i to one starały się przekonać rodziców, że należy uciekać, zanim będzie za późno. Niestety, wszyscy trzej nie mieli tyle siły i samozaparcia co Josef Manneberg, prowadzący do wiosny 1939 r. swój sklep z żelazem ciut niżej, po przeciwnej stronie ulicy. Ten, jak to już kiedyś pisałam, nie patrząc ani na miłość swego najmłodszego syna, ani na straty, które poniósł przy sprzedaży majątku, wyjechał.

Jakiś czas temu usnułam sobie taką historyjkę o podkochiwaniu się córki siodlarza Fritza Seidemanna, Johanny, w którymś z młodych i przystojnych Kaiserów. Urodzona w 1921 r. Johanna przeżyła drugą wojnę, podobnie jak najmłodsza z Kaiserów. Jej dwajbracia, rodzice i siostra Greta zginęli. Nie przeżył Seidemann, nikt z rodziny Martina Kornbluma ani z Lewinów. Relacja złożona w 1947 r. przez sąsiadkę Kaiserów, Joannę (wówczas miała już spolszczone imię i nazwisko Zajdeman), przedstawia to, co się stało po wejściu Niemców do Rybnika, i pokrywa się z wywiadem, którego udzieliła Erna Kaiser w 2002 r. Krótko przed rozpoczęciem wojny (albo na samym jej początku) Kurt, Hans i Greta Kaiserowie zdołali nielegalnie przedostać się na teren Słowacji, do Bratysławy, z nadzieją na dalszą podróż do Palestyny. Republika Słowacji, która powstała w wyniku rozpadu Czechosłowacji w marcu 1939 r., była sojusznikiem hitlerowskich Niemiec. Niewielu ludzi wie, że państwo to płaciło III Rzeszy 500 marek za każdego wywiezionego Żyda. Losy tej trójki młodych Kaiserów są trudne do precyzyjnego ustalenia. Erna dowiedziała się po wojnie, że wszyscy z Bratysławy zostali wywiezieni do Auschwitz, skąd bracia trafili do podobozów Gross-Rosen. Hans został zamordowany w Wiesau (obecnie wieś Łąka pod Bolesławcem), a Kurt w Arbeitslagrze Fünfteichen (Miłoszyce). Śliczna Greta zmarła na tyfus w Auschwitz. III Rzesza zgarnęła za nich razem 1500 marek tzw. opłaty za przesiedlenie.

 

Wracam jednak do Rybnika i wybuchu wojny, co postaram się opisać na podstawie zeznań obu niemieckich Żydówek z Rybnika, koleżanek i sąsiadek sprzed wojny, z których jedna, Johanny Seidemann i Erny Kaiser.
Gdy rozpoczęła się wojna, w Rybniku mieszkali zarówno Żydzi niemieccy, których Johanna określiła jako miejscowych, jak i napływowi – z Sosnowca, Będzina i innych miast Polski. Po zajęciu Rybnika część z nich uciekła do Zagłębia, kilka rodzin – na wschód Polski, a reszta została. Wiem, że kilka osób jeszcze pod koniec sierpnia 1939 r. wyjechało do Krakowa, np. rodzina właściciela firmy transportowej Młynarskiego czy Max Leschcziner. Natychmiast rozpoczął się rabunek sklepów żydowskich, spisywanie ich ruchomości i przejmowanie majątków przez tzw. Treuhänderów – powierników czy raczej komisarzy, którzy z ramienia władz niemieckich zarządzali ich mieniem. To samo działo się w przypadku sklepów i przedsiębiorstw Polaków. Treuhänderzy zazwyczaj prowadzili przejęte interesy pod niezmienioną nazwą, dodając jedynie swoje nazwiska w reklamach prasowych i drukach firmowych. Firma Kaisera jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oficjalnie została zamknięta dopiero w październiku 1941 r.

W październiku 1939 r. Niemcy podpalili synagogę przy ul. Zamkowej, a resztki jej murów rozebrano. 8 listopada wszystkich mężczyzn w wieku od 14 do 60 lat wywieziono ciężarówkami do więzienia w Żorach. Wśród nich byli Josef Kaiser oraz Fritz Seidemann – ojcowie ocalałych kobiet. Po mniej więcej trzech tygodniach ich puszczono i mogli wrócić do Rybnika. W grudniu wezwano do Katowic Filipa Weissa, starego Żyda niemieckiego, którego dawni członkowie zarządu i reprezentanci gminy wybrali na swego przedstawiciela w tych trudnych czasach. Poinformowano go, że wszyscy Żydzi z Rybnika, Żor i Wodzisławia zostaną natychmiast przesiedleni w okolice Lublina z bagażem o maksymalnej wadze 25 kg. Wywózkę udało się odwołać, czy też raczej odroczyć, po złożeniu okupu w złocie i pieniądzach. Dla 15-letniej wtedy Erny była to ogromna „kupa złota”, jak powiedziała po latach. Stary Weiss zawiózł okup do siedziby gminy żydowskiej w Katowicach, która przekazała go Gestapo.

Od końca grudnia Żydzi w naszym mieście byli zobowiązani nosić białe opaski z niebieską gwiazdą Dawida na lewym ramieniu, a od marca 1940 r. mężczyźni musieli codziennie zgłaszać się na Gestapo. W tym samym miesiącu – zgodnie z tym, co relacjonowała dwa lata po wojnie Joanna Seidemann (Zajdeman) – Żydów mężczyzn zmuszono do usunięcia nagrobków, rozkopania grobów oraz rozbiórki domu przedpogrzebowego na starym cmentarzu (oficjalnie zamkniętym jeszcze przed wojną przez władze sanacyjne) przy ul. 3 Maja, przemianowanej na Adolf-Hitler-Strasse. 5 maja ponownie wezwano Weissa do Katowic, gdzie przekazano mu rozkaz Gestapo: 22 maja 1940 r. cała ludność żydowska Rybnika zostanie przesiedlona do Trzebini. Tego dnia z rybnickiego dworca pod eskortą gestapowców wywieziono nieco ponad 100 osób (w tym kilku Żydów z Żor i Wodzisławia). Wśród nich byli Flora i Josef Kaiserowie oraz ich dwie córki, Elise i Erna, Priesterowie, a także rodzina Seidemanna z Joanną. Nie pomogło powoływanie się na służbę wojskową w czasie pierwszej wojny światowej i niemieckie pochodzenie. Meble, które mogli zabrać, przewieziono do Trzebini ciężarówkami. W obcym dla nich mieście rozdzielono kobiety i mężczyzn, ustawiono ich czwórkami i popędzono pod siedzibę tamtejszej gminy żydowskiej. Trzebiński Judenrat zakwaterował rybniczan u miejscowej ludności. Na tego, który przez ostatnie miesiące był posłańcem złych wiadomości, czyli swojego tatę, dwie niezamężne córki Weissówny czekały jeszcze tydzień. Niemcy zostawili go w Rybniku, by „posprzątał” po tych, którzy mieli tu już nigdy nie wrócić. Po tygodniu dołączył, niestety na krótko, do wywiezionych. Prace, do których wszystkich zmuszano, były ponad jego siły.

Erna z Kaiserów, została jako jedna z pierwszych wywieziona z Trzebini do obozu pracy. Gestapo przyszło po nią w nocy. W międzyczasie większość Żydów z Trzebini przewieziono do getta w Chrzanowie, które ostatecznie zlikwidowano 18 lutego 1943 r. Elise, jeszcze przed tą datą została wywieziona z Chrzanowa do Sosnowca, skąd ostatecznie trafiła do KL Auschwitz. Rodzice Flora i Josef, po likwidacji chrzanowskiego getta, też zostali wywiezieni do Auschwitz i tam zamordowani.

Erna dostała się do małego obozu pracy Hannsdorf w malowniczych górach Jesionikach, w Sudetach Wschodnich. Oprócz jednego z większych czeskich browarów (dziś znanego z wyśmienitego piwa Holba) w tym małym miasteczku, zamieszkanym w większości przez Niemców, była przędzalnia, w której utworzono Zwangsarbeitslager für Juden, tj. obóz pracy przymusowej dla Żydów. A w zasadzie dla Żydówek. Wyniszczająca praca, terror, głód, bicie, ciągły strach przed śmiercią – tak wyglądało życie codzienne nastolatki. Ręce poparzone gorącym olejem ukrywała, by nie zakwalifikowano jej do wywózki do Auschwitz jako niezdolnej do pracy. Po jakimś czasie została przewieziona do innego obozu na terenie Sudetów – Parschnitz. Spędziła w nim półtora roku. Więźniarki pracowały tam w zakładach włókienniczych Hasse i Welzel przy produkcji mundurów i elementów masek przeciwgazowych dla Wehrmachtu. W 1944 r. obóz został włączony w skład kompleksu KL Gross-Rosen. Łącznie w Parschnitz przetrzymywano ok. 2500 więźniarek, 60% pochodziło z Polski, a reszta z Węgier.

Erna o rodzinie nie wiedziała nic, choć niektóre z kobiet dostawały nawet listy. To właśnie z nich dowiedziały się o tym, co się stało w Warszawie w 1944 r. Powoli docierało do nich, że Niemcy przegrywają, co jednak w żaden sposób nie zmieniło tragicznej sytuacji robotnic przymusowych. Czasem nad obozem przelatywały radzieckie samoloty zrzucające ulotki propagandowe. Dziewczyny starały się za wszelką cenę dotrwać do wyzwolenia. Ręce Erny gniły, ale ze strachu przed wysłaniem do komory nigdy nie poszła do prowizorycznego szpitala po pomoc.
Zimą 1945 r. w pobliżu Parschnitz przechodziły marsze śmierci. Wszędzie leżały trupy więźniów. Wydawało się, że nawet ci, którzy jeszcze byli w stanie iść, nie doczekają końca tej gehenny. 21 lat Erna skończyła 22 kwietnia, a 8 maja do obozu weszli Rosjanie. Więźniarki wreszcie zostały nakarmione, co dla niektórych oznaczało śmierć, gdyż ich żołądki były odzwyczajone od normalnej ilości jedzenia. Erna przez kilka tygodni dochodziła do siebie u jakiejś rodziny i gdy tylko jako tako podreperowała zdrowie, wsiadła do pociągu jadącego w stronę Górnego Śląska.

Dotarła do Rybnika. Nie było mamy, taty, braci, Grety. Z całej siedmioosobowej rodziny przeżyła tylko ona, najmłodsza, i Elise – najstarsza z rodzeństwa. Elise, która przeżyła Auschwitz chyba była bardziej poturbowana psychicznie i fizycznie niż młodsza siostra. Obie zadecydowały, że nie zostaną w Polsce, i dotarły do Niemiec. Dostały się do obozów dla przesiedleńców, w różnych miejscowościach. Jednak Erna jeszcze się łudziła, że może ktoś przeżył i wróci do rodzinnego domu. 

W Niemczech poznała swego męża i w 1947 r. ponownie przyjechała do Rybnika. Nie mogła zamieszkać w kamienicy Kaiserów, więc zatrzymała się przy Sobieskiego 7. Tu rok później, w jej urodziny, przyszedł na świat jej pierwszy syn, któremu dała na imię Józef – na cześć swego ojca Josefa Kaisera. Starała się jakoś odzyskać dom i w sądzie złożyła dokumenty o stwierdzenie nabycia spadku po zamordowanej mamie Florze – jako przedwojennej właścicielce kamienicy przy ul. Sobieskiego. W tamtym czasie przyjęto jedną datę zgonu dla wszystkich członków rodziny. Był to dzień likwidacji getta w Chrzanowie, czyli 18 lutego 1943 r.

Rybnik – to jedno z najpiękniejszych miast w Polsce stało dla Erny się obce, choć kilku ocalałych Żydów starało się ponownie ułożyć sobie w nim życie. Joasia Zajdeman też planowała wyjazd z mężem. Zresztą tak samo jak rybniczanin Eryk Priester, który wraz z Kaiserami był w gettach Trzebini i Chrzanowa, ale on przeżył dzięki bohaterom z Trzebini i dzięki swojej ówczesnej żonie.
Erna Mandelbaum z domu Kaiser (wówczas pisano już Kajzer) wraz z małym synkiem i mężem na powrót znalazła się w Niemczech. Po wielu perturbacjach udało im się dotrzeć do Izraela, w którym „na powitanie” wszystkich pasażerów statku odwszawiono za pomocą DDT. Jeszcze w 2002 r. mówiła z oburzeniem o tym, jak ich potraktowano.

W Izraelu urodził się jej drugi syn. Erna znała tylko niemiecki i polski, a hebrajskiego, jak powiedziała, nigdy za dobrze się nie nauczyła. W latach dziewięćdziesiątych XX w. udało jej się odzyskać bezprawnie znacjonalizowaną kamienicę przy Sobieskiego 36. Kilka razy odwiedziła to jedno z najpiękniejszych miast w Polsce. Po jej śmierci budynek odziedziczyli synowie, którzy jakiś czas temu ostatecznie go sprzedali. Jej siostra, Elise Kaiser, zmarła w Filadelfii w 1999 r.

Nad gryfnym geszeftem w dawnej kamienicy Kaiserów, gdzie obsługuje się w języku nie tylko polskim, ale i śląskim, na pewno czuwa duch przedwojennego rybnickiego kupca Josefa i jego żony Flory.

 

Kategoria: Judaika | LEAVE A COMMENT
10 lipca 2024

O browarnikach Müllerach raz jeszcze

O browarach to można pisać chyba tylko w upały 😉 

Gdy trzy lata temu pisałam o rybnickich Müllerach też z nieba lał się żar. By zbytnio nie gmatwać czytelnikom w głowie, pominęłam wówczas dwóch innych browarników z tej familii. Dziś wracam do jednego z nich. Będzie to opowieść o Isidorze – najmłodszym synu Jacoba (1786-1856), a zarazem ➡ bracie Hermanna. Przypominam, że to od Jacoba zaczęła się żydowska historia browarnictwa w Rybniku. Skończyła się wraz z wybuchem II wojny, gdy działający w centrum miasta browar, będący w rękach wielu wspólników, z których część była jego potomkami, został przejęty przez III Rzeszę.

O samym Isidorze niewiele wiadomo, a jego browar parowy znany był bardziej pod innym nazwiskiem, które nie brzmiało Müller. 

Isidor urodził się w Rybniku w 1841 r. z drugiego małżeństwa Jacoba Müllera. Dorastał ze sporą gromadką braci oraz sióstr i jako dość młody człowiek rozpoczął działalność na swój własny rachunek. Już gdy żenił się po raz pierwszy, a było to w maju 1866 r., został opisany jako Brauereibesitzer, czyli właściciel browaru. Jego pierwsza żona Jenny pochodziła z Raciborza i była córką Ludwiga Mandowskiego (w wielu dokumentach nazwisko pisano: Mandowsky). Powiła na świat dwóch synów: Karla Jacoba w lutym 1868 r. oraz Ernsta w październiku 1870 r. Niestety, ten drugi poród musiał być trudny, przynajmniej dla niej, gdyż kilka dni później zmarła. 

Zgodnie z panującym zwyczajem, młody wdowiec Isidor wziął sobie za drugą żonę, starszą siostrę przedwcześnie zmarłej Jenny. Bertha, bo tak miała na imię, w dniu ślubu miała 29 lat i jak na tamte czasy była dość dojrzałą panną młodą. 

Pan młody był nadal właścicielem browaru, który za około 11 lat później zostanie nazwany „Browarem Mandowskiego” i pod taką nazwą przetrwa aż do lat 20. XX w. Trzej synowie Jacoba, czyli bracia Hermann, Louis i Isidor, byli przez wiele lat wymieniani w wykazach podatkowych gminy żydowskiej jako browarnicy i tak się zastanawiam, czy ze sobą konkurowali czy współpracowali. Wszystkie trzy browary były od siebie rzut beretem, a w małym Rybniku piwo warzone poza miastem chyba nie miało szans.

Już choćby po kwotach podatku widać, że Isidor, w tym piwnym wyścigu, nie był na czele. Pod koniec lat 70. Hermann został liderem i to jego przedsiębiorstwo rozwijało się najprężniej.
Z drugą żoną z rodu Mandowskich Isidor spłodził czwórkę dzieci. Dwóch synów: Paula (ur. 1871) i Ludwiga (ur. 1874) oraz dwie córki: Else Karoline (ur. 1878) oraz Jenny (ur. 1881).
Prawdopodobnie samodzielnie prowadził swój browar aż do 1883 r., kiedy to uznał, że wsio sprzedaje i wyprowadza się z Rybnika. Na pewno myślał o tym wcześniej, gdyż już w 1871 r. poszukiwał zarządzającego do swego przedsiębiorstwa, a w 1882 r. browar został wystawiony do sprzedaży, w której to transakcji maczał palce teść Isidora – Ludwig Mandowski z Raciborza. Choć ostatecznie to nie on został właścicielem przedsiębiorstwa, gdyż to inny Ludwig widnieje na późniejszych reklamach. 

A gdzie ten browar się mieścił? Otóż już jako „browar Mandowskiego” jest wyrysowany na mapie z 1904 r. Zresztą można na tej mapie zauważyć i browar brata – Hermanna Müllera. Isidor Müller, a później Mandowski, warzył piwo przy dzisiejszej ulicy Miejskiej. Obecnie w tym miejscu jest parking przy Urzędzie Miasta i stoją takie szpetne budki z pierdołami. 

Na pocztówce z początków XX w., przedstawiającej staw w miejscu dzisiejszego parku Bukówka, widać jak byk budynki browaru z kominami. Nie był to jakiś fitulityn geszeft, a dość pokaźny obiekt.

Isidor Müller nie dożył początków XX w., gdyż zmarł 6 maja 1896 r. w małej wsi pod Kłodzkiem. Co go skłoniło do przeprowadzki z Rybnika do Rengersdorf (obecnie Krosnowice w powiecie kłodzkim) to jeden pan Bóg wie. Co prawda wieś wtedy bardzo się rozwijała, głównie z uwagi na wielką przędzalnię bawełny, która tam działała od 1845 r., ale czy to mogło być powodem dla którego browarnik przekształcił się w kupca… Byłam kiedyś w tej wsi. Jest tam i zaniedbany pałac i nieczynne zakłady włókiennicze. Urokliwe miejsce, ale żeby aż na takie zadupie się wyprowadzać? I jeszcze tam umrzeć?
Jeden, przynajmniej z mojego punktu widzenia, plus był z tej przeprowadzki. Rybniczanin Isidor Müller został pochowany na cmentarzu żydowskim w Glatz, czyli Kłodzku. Jego grób więc się zachował do dziś, w odróżnieniu od grobów żydowskich w Rybniku. Gdy byłam na tym cmentarzu, a raczej gdy wisiałam na jego murze, bo to Płoszaj-mąż jako zwinny i giętki przeskoczył ogrodzenie, to nie zdawałam sobie sprawy, że leży tam ktoś z mojego miasta. 

Skromny nagrobek postawiła żona i dzieci, z których na świecie prawdopodobnie nie było już najstarszego Karla Jacoba. Żona Bertha chyba wyprowadziła się do Wrocławia i tam zmarła. Drugi z synów z pierwszego małżeństwa – Ernst ożenił się z Hedwig Alexander i wyprowadził się do Poznania. Wiem jedynie, że na pewno żył w 1911 r. Wtedy bowiem w Berlinie świadkował na ślubie przyrodniej siostry Else Karoline podając adres poznański.
Jeden z synów z Isidora z drugiego małżeństwa, czyli urodzony w 1871 r. w Rybniku Paul Müller, ożenił się w Strzelcach Opolskich, mieszkał przez jakiś czas w Katowicach, a następnie we Wrocławiu. Z żoną Marthą doczekał trójki dzieci. Dwoje z nich (Thea Lissauer i Fritz Müller) zdołało szczęśliwie wyjechać do Gwatemali w latach 30. Fritz wyjechał jako pierwszy i jako bardzo przedsiębiorczy młody człowiek założył w stolicy stolicy tego kraju bar, który stał się ulubionym miejscem polityków po pracy w parlamencie, studentów przyjeżdżających do niej na drinka. Bar był tyglem różnych grup społecznych o zróżnicowanej pozycji społecznej miasta, w tym także społeczności żydowskiej. Ponoć bar funkcjonuje do dziś. Prawdopodobnie to Fritz, dzięki swoim znajomościom, załatwił wizy dla siostry, jej męża i córki, którzy przypłynęli do Gwatemali w styczniu 1939 r. Po kilku latach i wielu trudnościach dotarła do nich wiekowa Martha, wdowa po Paulu.

Potomkowie tej nitki Müllerów żyją i noszą w sobie geny protoplasty Jacoba Müllera – pierwszego żydowskiego browarnika z Rybnika.

Kolejny z synów – Ludwig osiedlił się w Szczecinku i jego losy nie są mi znane. Na pewno był żonaty z Hedwig Orbaich i zapewne miał jakieś dzieci.
Wspomniana Else Karoline dość szybko owdowiała w Berlinie, a jej jedyna córka Alice Viktoria Reich została zamordowana w Auschwitz w 1943 r.

Nie udało mi się ustalić losów ostatniej z pociech Isidora, tj. urodzonej u nas, jeszcze przed przeprowadzką pod Kłodzko, Jenny Müller. Na pewno żyła w 1934 r. i nie była zamężna. Gdy bowiem wtedy w Rybniku zmarł syn Hermanna Müllera – Zygfryd, to wśród spadkobierców zostali m.in. wymienieni: właśnie Jenny Müller, Ludwig Müller i Else Karoline Reich jako kuzyni zmarłego.
No a co się stało z browarem Isidora, to musi poczekać, gdyż to wiąże się z pogmatwanymi dziejami rodziny Mandowskich, którzy co prawda nie byli rodzonymi rybniczanami, ale jednak u nas, do początku lat 20. XX w. prowadzili swój interes, konkurując z „Hermann Müller Brauerei”. 

Jeśli jakaś przyjazna dusza zechce postawić mi kawę, to uprzedzam, że kupię zamiast kawy piwo 😉 ➡

https://buycoffee.to/szufladamalgosi

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania O browarnikach Müllerach raz jeszcze została wyłączona
3 lipca 2024

Willy Rahmer i jego Kaufhaus

„Kupujcie wasze zapotrzebowania w nowym domu zakupów”

Takimi słowami w 1913 r. zaczął reklamować swój paradny Kaufhaus, na roku Rynku i ówczesnej Breitestrasse w Rybniku, kupiec Willy Rahmer. Dość spora liczba starych pocztówek przedstawiająca ten „dom zakupów” może zmylić przeciętnego rybniczanina. Mogłoby się bowiem wydawać, że ów Kaufhaus funkcjonował tam bardzo długo, a rodzina Rahmerów była w posiadaniu kamienicy, w której obecnie mieści się drogeria Rossmann. Raczej ani jedno, ani drugie nie miało miejsca, choć Rahmerowie mieszkali w Rybniku już na początku XIX w.

Sam Willy Rahmer, a raczej Wilhelm Rahmer, gdy krótko przed wybuchem I wojny otworzył sklep na rybnickim Rynku był już od dawna berlińczykiem. Choć urodził się w naszym mieście (w 1848 r.), to dość szybko wyfrunął do Berlina, bowiem na akcie ślubu, zawartym z Emmą Nadelmann w 1876 r. w Gnieźnie, już podawał adres berliński. Zresztą nie był jedynym z synów szklarza Simona Rahmera, który wyjechali z Rybnika w daleki świat, by robić kariery. Moritz Rahmer został słynnym niemieckim rabinem (w Toruniu i Magdeburgu), Abraham doktorem filozofii w Berlinie, Aron radcą sanitarnym, czyli lekarzem w Jeleniej Górze, a Hermann kupcem w Bytomiu. Zmarły w 1863 r. ojciec Simon zapewne nie przypuszczał, że jego synowie, ale i córki, będą cieszyć się sławą z dala od rodzinnego miasta.

Wracam jednak do owego Kaufhausu, który firmował swoim nazwiskiem, Wilhelm Rahmer, czyli do rogowej kamienicy, w której przed nim prowadzili interesy kupcy z rodziny Mateyka, a wielu z rybniczan kojarzy z kupcem Janem Nogą i jego składem porcelany. Nie mam pojęcia dlaczego berlińczyk nagle zadecydował, by w mieście, w którym się urodził zainwestować w nowy interes. Nie był już najmłodszym człowiekiem, gdyż miał 65 lat, a w stolicy Niemiec prowadził firmę handlującą eleganckimi skórami do opraw książek, albumów, czy różnych portfolio.

(Poniższa pocztówka, choć idealnie pokazuje sklep Rahmera i zapewne personel, to jest jednak „skażona” znakiem serwisu aukcyjnego – nie kupiłam, bo cena była zbyt wysoka).

Uważam, że z naszym miastem łączył go spory sentyment, choćby przez to, że krótko po śmierci żony Emmy (1903 r.), zrobił specjalny zapis finansowy nazwany jej imieniem, z którego procenty miały zasilić kasę żydowskiej ochronki w Rybniku. Równie dobrze mógł te pieniądze przeznaczyć dla jakiejkolwiek organizacji dobroczynnej w Berlinie, a przeznaczył na wodociąg, który właśnie miał być przyłączany do tego sierocińca.
Gdy wkładał pieniądze w rybnicką kamienicę był już więc wdowcem, który może chciał się czymś zająć, by nie zgnuśnieć w dojrzałym wieku. Był ojcem czwórki dorosłych już dzieci i raczej nie przypuszczał, że wnet dwoje z nich będzie opłakiwać. Jeszcze myślał o reklamie w prasie, o wielkich markizach ze swoim nazwiskiem i nowoczesnych oknach wystawowych, o opłaceniu wydawców pocztówek przedstawiających jego Kaufhaus czy o zatrudnianiu ekspedientek znających język polski. Wiedział, że na Śląsku mówiono nie tylko po niemiecku. Taki berliński rozmach w prowincjonalnym Rybniku.

Wojna, która wybuchła rok później zmieniła oblicze tamtego świata i osobiście dotknęła tę odnogę rybnickich Rahmerów. Jedyny syn Wilhelma – Friedrich Rahmer zginął w bitwie o Ardeny w czerwcu 1916 r. Był doktorem prawa i zapewne dumą ojca. Poległ na francuskiej ziemi i jedyne, co ojciec mógł zrobić to wystawić mu pomnik na berlińskim cmentarzu żydowskim, w rodzinnym grobie, w którym spoczywali już teściowie oraz żona. Niecały rok potem, po długiej chorobie, zmarła w Berlinie najstarsza córka Marie. 

Może przebywający wówczas w rybnickim lazarecie żołnierze wysyłali do swoich rodzin pocztówki z wizerunkiem sklepu Rahmera, ale Willy raczej o tym nie wiedział. W 1920 r., zapewne przeczuwając co się stanie na Górnym Śląsku, a może po prostu mając już dość prowadzenia interesów, Wilhelm Rahmer sprzedał swój geszeft Polakom, którzy już latem tego roku zaczęli się ogłaszać w następujący sposób: „Klimek&Piecha, dawniej W. Rahmer, Rybnik ul. Szeroka, Nabyliśmy po cenach jeszcze niskich: Ubrania dla dzieci! Wielki zapas na wsypy i poszwy. Bardzo dobre materyały na koszule. Płótna i nesle. Materyały na fartuchy i nesle drukowane na ubrania. Materyały na ręczniki i ręczniki gotowe”.

Choć rybnicki epizod biznesowy Rahmera się skończył w 1920 r., to szyldy z napisem „Willy Rahmer” były widoczne jeszcze na fotografiach z lipca 1922 r., gdy władzę w mieście przejmowała strona polska. Widać ta nazwa firmowa dobrze się kojarzyła klientom, więc nowi kupcy woleli jej nie zmieniać. Zresztą w sklepie wnet nastąpiła zmiana branży i zamiast trykotaży czy deszczochronów, jak nazywano odzież przeciwdeszczową, rybniczanie na wystawie zaczęli podziwiać elegancką porcelanę, którą handlował Jan Noga.

A Wilhelm Rahmer dożył prawie 80 lat w Berlinie, gdzie zmarł w 1927 r. O jego śmierci poinformowały córki Elsa i Kathe wraz z mężami.

Ten, którego reklamy do dziś rzucają się w oczy na starych rybnickich pocztówkach oraz zdjęciach, spoczął na żydowskim cmentarzu w berlińskiej dzielnicy Weissensee w rodzinnym grobie, który niedawno został wyremontowany staraniem lokalnych stowarzyszeń. Jedna z jego córek Else zdołała w 1939 r. wyjechać do Nowego Jorku, gdzie zmarła w 1961 r. Niestety druga Kathe, popełniła samobójstwo we Wrocławiu w październiku 1941 r. Wybrała śmierć z własnej ręki zamiast tej w komorze gazowej, czy od strzału w tył głowy gdzieś w lesie Biķernieki pod Rygą – tak jak jej kuzyni, potomkowie mistrza szklarskiego Simona Rahmera z Rybnika.

Obecnie w tym miejscu znajduje się sklep jednej z większych sieci drogeryjnych w Europie. 

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Willy Rahmer i jego Kaufhaus została wyłączona
26 czerwca 2024

Redaktor Klebinder – pacjent rybnickiego psychiatryka

Gdy na początku tego roku, w raciborskim archiwum przeglądałam akty zgonów z pierwszych lat okupacji w oczy rzucił mi się „Redakteur Ludwig Klebinder”. Obiecałam onegdaj, że się mu przejrzę ➡ „Nie zostały po nich tylko numerki”.

Według dokumentu zmarły był pacjentem rybnickiego szpitala psychiatrycznego, urodził się w Pradze w 1871 r., przed przybyciem do Rybnika mieszkał w Cieszynie, a z zawodu był dziennikarzem. W rubryce „wyznanie” napisano „nieznane”, co raczej rzadko wpisywano w dokument zgonu.
Jako przyczynę śmierci podano „starość”. Taki eufemizm, gdyż sądzę, że redaktor z Pragi mógł zostać zamordowany w ramach planowej akcji określanej terminem „T4”. Był to program realizowany w III Rzeszy polegający na fizycznej „eliminacji życia niewartego życia”. Takim terminem określano m.in. chorych na schizofrenię, niektóre postacie padaczki, otępienie, stany po zapaleniu mózgowia, osoby niepoczytalne, chorych przebywających w zakładach opiekuńczych ponad 5 lat oraz ludzi z niektórymi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi.

A „życie niewarte życia” zabijać można na różne sposoby. Można uśmiercać epileptyków śmiertelnymi dawkami światła, jak to np. robił w lublinieckim szpitalu psychiatrycznym, pochodzący z Rybnika dr Ernst Buchalik. Można zarażać chorych umieszczając ich w izbach z prątkującymi gruźlikami, nie podawać lekarstw, można nie karmić, itp., itd. Metod na uśmiercenie było i jest mnóstwo. W Landes Heil und Pflegeanstalt, jak nazywał się nasz szpital w czasie wojny, te metody były stosowane i być może Ludwig Klebinder był jedną z ofiar akcji T4. I choć jego wyznanie nie było podane na akcie zgonu, to czułam, że był Żydem – czyli tym bardziej „niewartym życiem” dla nazistów.

Dzisiejsze zasoby Internetu dają wiele możliwości i można, co oczywiście wymaga pracy i sporego samozaparcia, ustalić sporo szczegółów z życia osoby, której zna się podstawowe dane. I choć ów redaktor nie był rybniczaninem i z naszym miastem wiązał go jedynie psychiatryk i cierpienia, których tu być może doznał, to uznałam, że wart jest przybliżenia i tego jednego artykułu.

Przyszedł na świat w sierpniu 1871 r. w Pradze, w nie byle jakiej rodzinie, wywodzącej się z okolic Cieszyna. Dostępne cyfrowo akta metrykalne jednoznacznie wskazują na to, że urodził się jako Żyd, choć już wieku 30 lat podawał się za bezwyznaniowca.

Był synem, cenionego praskiego lekarza – dr. Leopolda Klebindera, a zarazem bratankiem Ferdinanda – literata oraz dziennikarza, wieloletniego radnego i członka zarządu miasta Wiednia i równocześnie wpływowego działacza komunalnego i politycznego. I to prawdopodobnie przez wuja młody Ludwig został też dziennikarzem i liberałem. Zasłużony dla Wiednia Ferdinand był, znanym z ciętego języka, założycielem oraz redaktorem kilku wiedeńskich czasopism, zwolennikiem asymilacji żydowskiej walczącym z narastającym antysemityzmem. Jego śmierć szeroko komentowała nawet polskojęzyczna galicyjska  prasa. 

W rodzinie Klebinderów było więcej dziennikarzy. Mąż siostry naszego bohatera był krytykiem muzycznym i teatralnym, a jeden z synów kuzynki (córki wuja) wszedł do historii dziennikarstwa, gdy dwie godziny po podpaleniu Reichstagu nadał do Wiednia z Berlina depeszę, w której informował, że za pożar byli odpowiedzialni naziści. Kolejny z kuzynów – Ernst, jako wydawca „Wiener Sonn-und-Montags Zeitung” we Wiedniu jawnie krytykował nieprzychylne dla austriackich Żydów prawodawstwo, przez co został w kawiarni dotkliwie pobity przez młodych nazistów, a ostatecznie w 1936 r. popełnił samobójstwo, bowiem był zamieszany w jedną aferę łapówkową.
Większość krewnych Ludwiga Klebindera zaszła dość daleko, za wyjątkiem jego samego. Zastanawiałam się dlaczego o tym redaktorze zachowało się stosunkowo niewiele informacji. Myślę, że powodem tego była choroba psychiczna, która ujawniła się dość szybko i przez którą ostatecznie znalazł się w Rybniku.

Pod koniec XIX w., mieszkając jeszcze w Pradze, Ludwig musiał przyjaźnić się z austriackim muzykologiem i librecistą Richardem Batką. W Internecie można nabyć za około 200 Euro oryginalne wiersze, które późniejszy pacjent naszego szpitala, napisał i zadedykował temu krytykowi muzycznemu. Być może przez tę znajomość Klebinder przez jakiś czas pisał libretta, a nawet próbował komponować. Zapewne w jego głowie szalały już demony i miotał się szukając dla siebie zajęcia. Wtedy też przybrał pseudonim „Binder-Klebinder”.

Na początku XX w. przeniósł się do Berlina, gdzie w 1901 r., jako osoba niewierząca, zawarł ślub z pochodzącą z Wiednia katoliczką Camillą Kouba. I wnet, rok za rokiem, parze urodziło się dwóch synów: Alfred i Ferdinand. Starszy z synów miał 4 latka, gdy Camilla wniosła o rozwód. Szybko, nieprawdaż? Oboje byli obywatelami austriackimi, ale o rozwodzie zadecydował sąd w Berlinie, który orzekł rozwiązanie małżeństwa w kwietniu 1906 r. Pięć lat później była żona redaktora Klebindera, pod panieńskim nazwiskiem, wsiadła wraz z synami na statek w Hamburgu i wypłynęła do Nowego Jorku. Jakby uciekała…Intrygujące jest to, że synowie na liście pasażerów podani są jako amerykańscy obywatele. 

Długo szukałam jakichkolwiek dowodów na to, że Ludwig Klebinder już wtedy nie był zdrowy, co pasowałoby by mi to tezy, że samotna młoda rozwódka z dwoma małymi synami wolała wyjechać za ocean, niż starać się ułożyć sobie życie korzystając z pomocy rodziny we Wiedniu. I znalazłam. Choć to tylko informacje prasowe z 1910 r., to jednak dają obraz stanu psychiki dziennikarza w tamtym czasie. Otóż redaktor Ludwig Klebinder był powołany na świadka w sprawie karno-gospodarczej, którą sam opisywał na łamach jednej z berlińskich gazet. Swoim zachowaniem w czasie procesu przysporzył wiele problemów sędziom i prokuratorowi, tłumacząc się neurozą. Wpadał w wyjątkową egzaltację w trakcie składania zeznań, nie pojawiał się na przesłuchania, podniecony znienacka wybiegał z sali sadowej. Zeznająca w tym samym procesie redaktorka Lindemann oskarżyła go o psychiczne molestowanie od kilku lat. Był już chory, więc żona od niego po prostu uciekała, bo ratowała siebie i dzieci. Co ciekawe, mniej więcej w tym czasie sam pisał artykuły do specjalistycznej prasy psychiatrycznej tj. do „Zentralblatt für Psychoanalyse”.

Kolejne lata życia Klebindera to jedna wielka biała plama. Jedyną bliską osobą, która mu została była siostra Olga, ale zakładam, że nie chciała mieć z nim zbyt wiele wspólnego. Robiła karierę śpiewaczki operowej, ale jako Żydówkę z urodzenia (choć ochrzczoną) wnet dotknął ją postępujący proces nazyfikacji austriackiego społeczeństwa. 

Kuzyni i ich dzieci wyjeżdżali z Austrii i zapewne nikt nie miał ochoty ani głowy do zajmowania się chorym i samotnym krewnym. Ludwig Klebinger znalazł się w Cieszynie, gdzie mieszkała daleka rodzina i skąd pochodził jego ojciec oraz onegdaj wpływowy wujek. I prawdopodobnie jeszcze przed wojną trafił do szpitala psychiatrycznego w Rybniku jako prawie 60-letni człowiek. Być może to o nim pisał w grudniu 1935 r. inny redaktor – dziennikarz gazety „Polonia”. W artykule o rybnickim szpitalu jest mała wzmianka o dziennikarzu wygłaszającym porywające mowy polityczne. Kto wie, może to właśnie Klebinder był dotknięty „obłędem krasomówczym”? 

Po 1 września 1939 r. szanse na jakiekolwiek leczenie spadły do zera. Gdy 30 lipca 1940 r. dyrektor zakładu dr Hans Wilcke zgłaszał do rybnickiego urzędu zgon kolejnego pacjenta ze szpitala przy Gleiwitzerstasse, synowie redaktora Ludwiga Klebindera, zapewne nadal mieszkający w Stanach, dobiegali czterdziestki. Dr Wilcke na pewno wiedział, że zmarły był Żydem, bo raczej w warunkach szpitalnych tego nie dało się nie zauważyć. W papierach musiało się jednak wszystko zgadzać. Skoro przyjęto go jako bezwyznaniowca, to i tak napisano na akcie zgonu. Niecałe pięć miesiące później, w szpitalu zmarł niejaki Aleksander Gontscharow, rosyjski jeniec z I wojny światowej – prawosławny. A w międzyczasie kilkudziesięciu katolików i ewangelików. Wszystkich pochowano na cmentarzu psychiatrycznym nad rzeką Rudą. Cmentarz ten jest wielowyznaniową nekropolią, a każda betonowa tabliczka z numerem to czyjaś historia, którą warto od czasu do czasu odkryć. Jaki numer przydzielono redaktorowi Ludwigowi Klebinderowi raczej nigdy się nie dowiemy, ale może kiedyś na tę historię trafią potomkowie dziennikarza. Kto wie…

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Redaktor Klebinder – pacjent rybnickiego psychiatryka została wyłączona
21 maja 2024

Rudolf Strauss – zapomniany oszust (uzupełnienie)

O tej tragicznej postaci pisałam już lata temu: ➡ Strauss

Znalezione w raciborskim archiwum dokumenty spowodowały, że muszę zrobić uzupełnienie do historii żydowskiego przedsiębiorcy Rudolfa Straussa, przedwojennego właściciela garbarni, której budynki stały mniej więcej tam gdzie dziś straszy biurowiec „telekomunikacji”, czyli w okolicach ulic Pocztowej i Hallera. Nieistniejący zielony budynek dawnej przychodni przy Hallera przed wojną należał właśnie do tego zakładu. Zburzono go w 2015 r. Oficjalny, przedwojenny adres garbarni to ul. Pocztowa 6.

28 marca tego roku minęło 80 lat od zamordowania w KL Plaszow Rudolfa Straussa, do którego, jak do wielu szemranych postaci z Rybnika, mam wyjątkowy sentyment. Dla przedwojennej prasy był to oszust, malwersant i wyzyskiwacz. Dla mnie to mało krystaliczny fabrykant, którego los na jakiś czas związał z Rybnikiem i którego życie być może zostało przerwane przez „pana śmierci i życia”. Obóz w Płaszowie kojarzy mi się jednoznacznie z „Listą Schindlera” i oczyma wyobraźni widzę jak ów „pan” tj. Amon Göth z papierosem w ustach strzela z balkonu swej wilii do Straussa pchającego wagonik z wapieniem. Co prawda zaświadczenie wystawione przez Waffen SS Konzentrationslager Krakau-Plaszow informuje tylko, że „żyd Rudolf Strauss ur. 4 sierpnia 1895 w Zabłociu pow. Żywiec zmarł dnia 28 marca 1944 w obozie koncentracyjnym”, ale inaczej wtedy nie pisano. Gdy w archiwum w Raciborzu dotykałam jego odręcznego testamentu spisanego w obozie czułam wyjątkowy smutek. Jakie wtedy miały znaczenie te jego nieruchomości, długi i hipoteczne obciążenia?

Strauss pojawił się w Rybniku pod koniec lat 20-tych, początkowo jako zarządca, a następnie jako właściciel Górnośląskiej Fabryki Skór, która była prowadzona jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Przedtem, podobny zakład prowadził w Zabłociu oraz pod Radomiem. Prawie od początku miał problemy z prawem, jak choćby za zatrudnianie bez wymaganego zezwolenia cudzoziemców. W 1933 r. „Gazeta Robotnicza” pisała o wyzysku pracowników i braku umów u „rybnickich fabrykantów skór”. Tu należy wspomnieć, że niewypłacanie wynagrodzeń opisano również u konkurentów Straussa, czyli w garbarni Żurków.

W skład nieruchomości Straussa wchodziły (podaję za testamentem): Realności hipoteczne przy ul. Pocztowej 4 i 6 oraz Hallera 8. Składały się na nie budynki fabryczne, urządzone wraz z magazynami, dołami do garbowania, beczkami do wałkowania skór, budynek magazynowy, budynek wydzierżawiony firmie Sobczyk na wyrób cukierków i czekolady, dwupiętrowa willa z mieszkaniami, w ogrodzie budynki administracyjne i mieszkania dla robotników, łaźnia oraz garaż. W swej ostatniej woli spisanej 14 sierpnia 1943 r. Strauss ujawniał wszystkie zadłużenia, które ciążyły na jego nieruchomościach oraz powołał do spadku swoją żonę Margit Strauss, a także dwie siostry oraz brata. Zastrzegł, że gdyby jego żona nie żyła, to jej część ma przypaść rodzeństwu. Testament oddał w ręce adwokata dr. Jana Kańskiego z Krakowa i mianował go wykonawcą tej woli. Po kilku dniach spisał dodatek do swego ostatniego rozporządzenia, w którym oświadczył, że jest winien pani Stelli Kańskiej (żonie adwokata) kwotę 20.000 dolarów amerykańskich. Dług ten mieli spłacić spadkobiercy.

Poniżej wklejam ostatnią wolę Rudolfa wraz z uzupełnieniem.

Przewidujący wtedy swoją niechybną śmierć w obozie, Rudolf Strauss jeszcze kilka lat przedtem miał wielkie szanse na długie życie. Prowadząc swoją garbarnię w Rybniku był dość majętnym przedsiębiorcą, choć niestety ze skłonnościami do oszustw i do bardzo kreatywnego księgowania. Latem 1937 r. Rybnik (a potem i wiele innych miast) obiegła informacja, że Strauss ogłosił bankructwo i ze sporą ilością gotówki zbiegł zagranicę. Prasa pisała o niepłaceniu podatków, wynagrodzeń, sprzeniewierzeniu składek na ubezpieczenie robotników, o pobranych zaliczkach za towary, poszkodowanych na wysokie kwoty kontrahentach, hipotekach oraz okupacji fabryki przez robotników.

Za uciekinierem wystawiono międzynarodowe listy gończe, a nad fabryką rozciągnięto nadzór sądowy zabezpieczając księgi handlowe i towary. Aresztowano kilka osób podejrzanych o współudział w malwersacjach, przeprowadzono wiele rewizji i gromadzono dowody winy przedsiębiorcy, który wg plotek starał się dostać do Palestyny. To mu się nie udało, gdyż został aresztowany 26 listopada 1937 r. na terenie Czechosłowacji i ostatniego dnia tego samego roku odstawiony do aresztu w Rybniku.

 

Sensacyjny proces Straussa rozpoczął się dopiero we wrześniu 1938 r., gdyż sporo czasu zajęło przygotowanie materiału dowodowego. Na ławie oskarżonych zasiadło jeszcze kilku jego współpracowników i wspólników oraz poborca rybnickiego urzędu skarbowego. Odpowiadali z wolnej stopy w odróżnieniu od głównego oskarżonego, który wyszedł z aresztu dopiero pod koniec października, gdy złożono kaucję w formie zabezpieczenia hipotecznego na nieruchomości jego siostry z Bielska.

I gdy wyszedł na wolność to zaraz wrócił do garbarni jako zarządzający, choć wtedy sam zakład był już wydzierżawiony (być może z jego inicjatywy) dr. Kańskiemu z Krakowa. Tak, tak, temu, który w 1943 r. dostał się jakoś do obozu w Płaszowie i odebrał testament a potem uzupełnienie do niego. Rozmawiałam z pracownikiem Muzeum w Płaszowie i był w szoku, że takie dokumenty zostały w obozie sporządzone i dwukrotnie w niego wyniesione. To było w zasadzie niemożliwe.

Pracownicy garbarni, którzy jeszcze niedawno czuli się poszkodowani i okupowali zakład, składali swemu szefowi życzenia noworoczne pisząc jakim to jest rzetelnym pracodawcą. 

Wyrok w tej bulwersującej rybniczan sprawie zapadł 14 lutego 1939 r. Sąd skazał Straussa na 18 miesięcy więzienia za fałszowanie bilansu, a za pokrzywdzenie wierzycieli również na 18 miesięcy, wymierzając łączną karę dwóch lat pobytu w więzieniu z zawieszeniem na pięć lat. W marcu zapadł jeszcze jeden wyrok w sprawie nieodprowadzania składek do Funduszu Pracy, ale i wtedy oszust nie wrócił za kratki.

1 września 1939 r. żydowski przedsiębiorca na pewno pluł sobie w brodę, że dał się złapać przy węgierskiej granicy. Rybnickie więzienie, w którym spędził niecały rok było rajem w porównaniu z płaszowskim obozem, do którego trafił z Krakowa, gdzie zapewne zbiegł po wybuchu wojny. Dr Jan Kański, już jako Johann Kanski, został zarządcą komisarycznym rybnickiej garbarni, czyli Lederfabrik, z ramienia władzy okupacyjnej.

Ponownie pojawił się w Rybniku, gdy zaraz po wojnie obywatelka Węgier – Julia Böhm, rodzona siostra Rudolfa Straussa zgłosiła się jako spadkobierczyni po bracie. Z uwagi na międzynarodowy wydźwięk tej sprawy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych z Warszawy często dopytywało o postępy i kiedy zostanie wydany dekret o dziedziczeniu. Na sprawie zależało też dr. Kańskiemu, gdyż to jego żona została ujęta w dodatku do testamentu jako wierzycielka masy spadkowej. Z powołanych do spadku czterech osób dwie nie żyły. Zarówno Margit, żona Straussa, jak i druga z jego sióstr zostały zamordowane w czasie wojny. Zgodnie z postanowieniem Sądu Grodzkiego w Rybniku obciążony spadek przypadł siostrze mieszkającej w Budapeszcie oraz bratu z Bielska.

 

Nie mam pojęcia, czy Stella Kańska i jej mąż odzyskali swoje 20.000 dolarów, kto spłacił hipoteki, i czy w ogóle żyjący spadkobiercy (brat z Bielska i siostra z Budapesztu) spadek przyjęli. Tajemnicą, chyba na zawsze, pozostanie kwestia powiązań pomiędzy Kańskim i Straussem oraz to w jaki sposób udało mu się przedostać do obozu, by odebrać ostatnią wolę spisaną przez rybnickiego przedsiębiorcę. Czy Strauss napisał testament dobrowolnie? Może na tym dokumencie zależało temu, który był jego wykonawcą? Nie wiem też, w jakich okolicznościach zginęła żona Rudolfa – Margit, z którą ożenił się krótko przed wojną. Sąd ją wezwał na rozprawę pisząc na adres Rybnik Pocztowa 6, ale na tzw. zwrotce pocztowej jest adnotacja, iż „adresat pozostaje nieznany”. 

Budapeszteńska siostra zmarła w 1973 r., a brat inżynier z Bielska, który przeżył wojnę gdzieś w sowieckiej Rosji, wyjechał potem do Australii. 

Mimo wielu zastrzeżeń do tego nieuczciwego właściciela garbarni myślę o nim raczej ciepło. A zarazem mi smutno. Nie tak powinno było się skończyć jego życie…

 

 

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Rudolf Strauss – zapomniany oszust (uzupełnienie) została wyłączona
11 kwietnia 2024

Kochana Tosiu

Dość regularnie przeglądam serwisy aukcyjne – zawsze z nadzieją, że znajdę jakieś rybnickie judaika. Rzadko się one trafiają, ale przy okazji lukam sobie na inne „rybnikana” (hmmm…jak nazwać takie rybnickie pamiątki?) i parę dni temu ujrzałam zwykłą kartkę pocztową. Gdyby nie data wysłania to bym ją olała.

Krótki tekst wysłany do „Kochanej Tosi” mnie wzruszył i od razu kliknęłam „kup”. Cena była znośna. W sumie nie za bardzo wiedziałam na co mi ta kartka, ale kupiłam.
Kartkę wysłano z Rybnika 7 sierpnia 1939 r. do wielmożnej pani Teofili Zys zamieszkałej w Krakowie przy ul. Smoleńsk 35/19.
Treść jest następująca: „Kochana Tosiu! Dzięki p. B. zajechałem szczęśliwie i nic mnie nie kosztowała podróż ale dopiero na 5-tą rano byłem na miejscu, gdyż w Krakowie nie można było nawet wejść na peron. Paczkę dzisiaj otrzymałem w najlepszym porządku, bardzo mi smutno po tym urlopie i ciekawy jestem co znowu mówi Elżunia. Dziękuję Ci za paczkę i za wszystko. Serdeczne pozdrowienia i całuję Was Bronek i proszę mi odpisać jak będzie czas.”

 

Od razu założyłam, że wysłał ją stacjonujący w Rybniku żołnierz – zapewne zmobilizowany na wypadek wojny. Musiał zostawić żonę Tosię, córeczkę Elżunię i czekać na rozwój wypadków w Rybniku. Jak te wypadki się potoczyły to wiemy. Rybnik został zajęty zaraz 1 września. Sądzę, że w sierpniu już go nie puszczono do rodziny, więc ten urlop, o którym Bronek wspomina był ostatnim spotkaniem z Elżunią i Tosią.
Nie jestem biegła w ustalaniu losów żołnierzy polskich, ale tu udało mi się znaleźć dokumenty Bronisława Zysa. Nie było to akurat trudne – są online na stronie archiwum Arolsen. Bronisław Zys urodził się w 1910 r. w Ibramowicach, był po szkole powszechnej i przed wojną pracował w zarządzie dróg wodnych w Krakowie. Faktycznie mieszkał przy ul. Smoleńsk i jego żona nazywała się Teofila. Ślub wzięli w 1935 r. w Krakowie w kościele św. Szczepana. Urodziła się Elżunia, a potem Bronka wzięli do wojska bo zbliżała się wojna. Najpewniej był zwykłym szeregowym.

Bronek dostał się do niewoli (nie wiem gdzie) i przeżył całą wojnę w obozach jenieckich pod Żaganiem. Najpierw w obozie przejściowym w Kunau (obecnie Konin Żagański), a następnie w stalagu VIIIC w Sagan, czyli Żaganiu. Z powojennych dokumentów wynika, że w maju 1945 r. dostał się do obozu dipisowskiego na północnych peryferiach miejscowości Lahde nad Wezerą. Przebywał w nim aż do 1948 r. Elżunia na pewno w międzyczasie nie tylko nauczyła się nowych słów, ale i czytać i pisać i wielu innych rzeczy.

Na dokumentach napisano: „nie wraca ze względów politycznych”. Reszta pozostaje tajemnicą.

Czy wrócił do żony? Czy żona wyjechała do niego? Internety podają jedynie, że Teofila zmarła we wrześniu 2004 r. w wieku 95 lat. O żołnierzu, który w sierpniu 1939 r. w Rybniku z niepokojem czekał na to co nadejdzie niczego więcej nie znalazłam.
Publikuję to, bo może żyją potomkowie Bronka, Tosi i Elżuni, dla których ta kartka może mieć większą wartość niż dla mnie. 

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Kochana Tosiu została wyłączona
5 kwietnia 2024

Rybnickie wybory w 1927 r.

14 listopada 1926 r. odbyły się wybory komunalne w woj. śląskim. Wynik tych wyborów w Rybniku był niekorzystny dla strony polskiej. Rozbicie głosów polskich, przy równoczesnej konsolidacji stronnictwa niemieckiego było porażką dla Polaków.

Do Rady Miejskiej mieli wejść:
Lista 1 (Polska Partia Socjalistyczna, Rybnik) 2 mandaty:
1. Szczepanek Jan, restaurator, 2. Sobik Nikodem, spedytor.
Lista 2 (Polska Partia Socjalistyczna, Paruszowiec) 1 mandat:
1. Szypuła Franciszek, hutnik.
Lista 3 (Deutsche Buergerpartei, Rybnik) 11 mandatów:
1. Dr. Konrad Wiesner, lekarz, 2. Mateja Józef, kierownik „Volksbundu“, 3. Herger Antoni, właściciel fabryki mebli. 4. Banczyk Józef, asesor stud., 5. Lukaschik Brunon, restaurator, 6. Huhnt Artur, monter, 7. Fiala Paweł, kupiec, 8. Sladky Karol, kupiec, 9. Damis Ludwik, mistrz stolarski, 10. Musioł Leon, książkowy, 11. Richter Maksymiljan, budowniczy
Lista 7 (Polskie Zjednoczenie Stronnictw Chrześcijańskich) 12 mandatów:
1. Antoni Grzesik, budowniczy, 2. Walenty Klama, sekretarz związkowy, 3. Edmund Mura, rolnik, 4. Wilhelm Fojcik, radca rządowy, 5. Alojzy Prus, kupiec, 6. Dr. Feliks Biały, lekarz powiatowy, 7. Wiktor Wieczorek, posiedziciel nieruchomości i urzędnik „Silesji“, 8. Paweł Botor, mistrz kamieniarski, 9. Henryk Osiecki, restaurator, 10. Jan Krupa, sekretarz Urzędu Górniczego, 11. Maksymiljan Piełka, inspektor pocztowy, 12. Antoni Bartkowiak, kolejarz.
Lista 8 (Związek Obrony Górnoślązaków, Kustos) 2 mandaty:
1. Rembalski Rudolf, kontroler górniczy, 2. Wichtorowski Jan, inwalida wojenny.

Wiele znanych nazwisk rybnickich. 

„Sztandar Polski i Gazeta Rybnicka” donosiły wtedy: Koniecznie powinniśmy się raz nareszcie opamiętać i współpracować przeciwko głównym wrogom naszym. Wszak Niemcy szli zwartym szeregiem: i socjaliści i katolicy i żydzi. Zrozumieli on, że w jedności jest siła. Tak i my postępować powinniśmy. Mimo wszystkiego jednak cieszyć winniśmy się z tego wyniku. Mimo przekupstw najróżnorodniejszych miasto nasze pokazało, że Polacy tu mieszkają, że Rybnik jest polskiem miastem w całem tego słowa znaczenia.

W tych „zwartych w szeregu żydach” widzę jedynie ➡ Maksa Richtera. Miał parcie do rządzenia. Nie tylko w gminie żydowskiej.

Wyborów tych nie zatwierdzono i rozpisano nowe na 15 maja 1927 r. Nadal działała w Rybniku Komisaryczna Rada Miasta, której ostatnie posiedzenie miało miejsce 13 maja 1927 r.

A w prasie się działo! Szczególnie prasa robotnicza publikowała wiele informacji o wiecach i aferach. 

Na brednie warchoła i zaprzańca komunistycznego zabrał głos tow. Juchelek, sprawiając temuż zasłużoną odprawę, który wskutek tego czmychnął z Sali jak lis. Mamy świeży dowód tchórzostwa ludzi mocnych w pysku.

W dyskusji na tymże wiecu przemawiał p. Ochojski, żądając zakazu głosowania kobiet, na co tow. Pech zareagował, że nie żyjemy w średniowieczu, żeby tego rodzaju upośledzenie większej części społeczeństwa wprowadzać. Zaiste klerykalska dusza p. Ochojskiego członka Ch. D. miała na myśli traktowania kobiety na równi z wołem, osłem, jak się to w dziewiątym i dziesiątym przykazaniu boskim powtarza.”

W drugie święto wielkanocne odbyły się w Sali hotelu „Świerklaniec “ zapowiedziane zawody bokserskie „Gwiazdy“ Rybnik contra Mysłowice 09. Rzadko kiedy na imprezach sportowych zauważyć można było tyle zebranej publiczności. Dotąd bowiem sport w Rybniku traktowano po macoszemu. Znikąd towarzystwa sportowe nie czerpią dochodów materialnych, ani nie doznawają nawet poparcia duchowego. XX takich warunkach oczywiście sportowcy prowadzą ciężki byt i tylko ich miłość do sportu sprawia, że przezwyciężają wszelkie przeszkody. Miasto mało dotąd w tej sprawie poczyniło. Mamy jednak nadzieję, że nowy Magistrat i Rada Miejska i pod tym względem pokażą swą postępowość. Bowiem od sportu zależy zdrowie i siła mężczyzn, naszych przyszłych żołnierzy i obrońców. Zdrowa młodzież, to zdrowy naród, a przez to i silny.”

Przy tych uzupełniających wyborach polska strona powołała jedynie dwie listy. Obwieszczono wielki sukces.

Strona niemiecka straciła parę miejsc no i mój Maks Richter do Rady się nie dostał, choć kandydował. Oprócz niego do rady starał się dostać inny Żyd – Filip Weiss. Też bezskutecznie. Poniższa lista podana przez prasę jest niezwykle interesująca, gdyż podaje adresy pod którymi wybrani członkowie mieszkali.

Richter starał się jeszcze zostać tzw. ławnikiem honorowych, czyli nieodpłatnym, ale kłody jakie mu podkładano pod nogi przez wiele lat chyba spowodowały, że wolał się zająć browarem. Zapewne, gdy zarządzał browarem już lepiej władał „narzeczem śląskim”, co mu wytykało Starostwo w Rybniku.

Oficjalne źródła podawały, że wybory do rady miejskiej w Rybniku 15 maja 1927 r.: Odbyły się w zupełnym spokoju i porządku. W czasie przeprowadzania wyborów od rozpoczęcia głosowania aż do zamknięcia postępowania wyborczego i ogłoszenia wyników głosowania, nie zdarzył się ani jeden wypadek zamącenia spokoju publicznego, który by wymagał interwencji organów bezpieczeństwa. Udział wyborców był niezwykle liczny, bo doszedł do 96% uprawnionych do głosowania. Skutkiem racjonalnego ustalenia okręgów głosowania w żadnej komisji wyborczej nie było natłoku.
Ja tam znalazłam jednak parę „incydentów” jak choćby nie do końca jasne pobicie redaktora Augustusa Hergera właśnie rankiem 15 maja 1927 r., o czym szeroko trąbiła prasa niemiecka. Polskie gazety z kolei sprawę bagatelizowały i trywializowały. 

Aaaa, a tak przy okazji tego pobitego redaktora (prowadził lokalny oddział niemieckiego „Der Oberschlesische Kurier”) to jego grób jest przy głównej alejce na naszym rybnickim cmentarzu. Herger wraz z Arturem Trunkhardtem też starali się zostać ławnikami honorowymi po tych wyborach i dupa z tego wyszła, choć protest dotarł aż do Urzędu do Spraw Mniejszości i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Rybnickie wybory w 1927 r. została wyłączona
28 marca 2024

Sprawa komina

W styczniu, na fanpejdżu „Zapomnianego Rybnika” pokazywałam kilka starych pocztówek oraz fotografii przedstawiających okolice obecnego Placu Kopernika. Komentujący pytali o wysoki komin, którego już w mieście nie mamy, a który wyraźnie wystawał ponad pobliskie budynki i był widoczny zarówno od strony obecnej ulicy Korfantego (gdy nie było jeszcze poczty) jak i z Miejskiej. Stał on gdzieś na tyłach współczesnego bloku, znanego w naszych czasach głównie ze sklepu „Koniaczek”.

Odpowiedź wydawała mi się początkowo prosta: to komin dawnej garbarni, którą prawie do plajty doprowadził przez II wojną szemrany żydowski przedsiębiorca ➡ Rudolf Strauss. Osobnik bardzo kontrowersyjny, gdyż raczej mało uczciwy, za którym wystawiono listy gończe i którego za różne malwersacje sądzono przed sądem w Rybniku. Przy tym równocześnie postać tragiczna, bo jak inaczej określić kogoś, kto został zamordowany w płaszowskim obozie koncentracyjnym w marcu 1944 r. Zabudowania garbarni Straussa znajdowały się gdzieś pomiędzy obecną ul. Hallera, nowym parkingiem wielopoziomowym a biurowcem telekomunikacji. Nie dawało mi jednak spokoju to, że Strauss pojawił się w Rybniku dopiero na początku lat 30., a komin widoczny jest już na pocztówkach z początku XX w., oraz na zdjęciach autorstwa Alfreda Glücksmanna z czasów III powstania śląskiego, czyli przed pojawieniem się tego fabrykanta w naszym mieście.

Pojawiła się druga odpowiedź: to być może komin dawnej fabryki tzw. „modrych druków” rodziny Pragerów. Ona – według historyków – też stała gdzieś w tych okolicach. Fabrykę w XIX w. założył ➡ Moritz Prager i to jeden z jego wnuków był później właścicielem Domu Towarowego na Rynku, o czym pisałam w jednym z poprzednich wydań Gazety. Produkująca tekstylia fabryka należała, obok browaru Müllera i garbarni Haasów, do tych większych zakładów działających w Rybniku. Wszystkie te przedsiębiorstwa miały wysokie kominy, stąd też na panoramicznych fotografiach miasta widać ich sporo. Wiedziałam, że potomkowie Moritza wyjechali z Rybnika na początku lat 20., i że potem przez jakiś czas nadal zakład funkcjonował pod polskim zarządem, ale nigdy się mu dokładnie nie przyglądałam. Dopiero ten komin mnie zaintrygował.

Założyłam sobie tezę: Pragerowie sprzedali fabryczkę, której zabudowania po jakimś czasie kupił Rudolf Strauss i z zakładu produkującego m.in. ubrania zrobiono garbarnię.
Zasoby Śląskiej Biblioteki Cyfrowej są ogromne a przeglądanie starych gazet to bardzo żmudna praca i nie zawsze daje pożądane efekty. Tym razem się udało. Blaudruckerei u. Indigo-Farberei Prager in Rybnik prowadzili, jako wspólnicy, bracia Wilhelm i Ludwig Pragerowie aż do podziału Górnego Śląska. Z racji tego, że już przedtem mieli jedną filię również we Wrocławiu, to tam przenieśli swój rybnicki biznes.

W 1923 r. gazeta „Katolik” informowała, że „Pod kierownictwem Polskiego Banku Krajowego i z udziałem wybitnych polskich osobistości założono w Rybniku Rybnickie Zakłady Tekstylne. Nowa spółka nabyła dawniejsze fabryki Pragera, które wkrótce będą rozbudowane i uruchomione.” Nie mam pojęcia kim były te „wybitne polskie osobistości” ale wiem, że planowane zatrudnienie 700-800 pracowników, o czym wtedy pisał „Katolik” nie doszło do skutku. Zakłady powstały jako spółka akcyjna i w tej formie dotrwały aż do momentu ogłoszenia w 1929 r. o rozwiązaniu spółki i przejściu w stan likwidacji. Adres biur spółki, podawany przy okazji zwoływania walnych zgromadzeń, to Dworcowa 4, a po zmianie nazwy ulicy Grażyńskiego 4 (obecnie Miejska).

Początkowo likwidatorami spółki zostali mianowani członkowie zarządu Franciszek Jagoszewski i Ryszard Glücklich (obaj z Bielska), ale dość szybko, uchwałą zgromadzenia wspólników, tego pierwszego usunięto i na jego miejsce powołano Jana Bartelmusa (też z Bielska). Moja intuicja mi podpowiada, że Rudolf Strauss nie pojawił się w Rybniku przypadkowo, a plajta, i w konsekwencji likwidacja Rybnickich Zakładów Tekstylnych była w pewnym sensie sterowana i zaplanowana właśnie przez niego. Jest raczej pewne, że miał jakieś udziały w tej spółce i zapragnął przejąć za pół darmo całe przedsiębiorstwo. Co prawda Strauss urodził się pod Żywcem, ale działał właśnie w Bielsku. Nasz Sąd Grodzki rejestrował częste zmiany w zarządzie spółki w drugiej połowie lat 20. a to może świadczyć o przejmowaniu firmy przez bielszczan, działających być może na niekorzyść przedsiębiorstwa tekstylnego z zamiarem zmiany jego profilu działalności. 

Otóż w połowie 1928 r. starosta rybnicki podał do publicznej wiadomości, że dyrekcja Rybnickich Zakładów Tekstylnych S.A. wniosła o zezwolenie na urządzenie i prowadzenie fabryki skór i garbarni w budynkach fabrycznych przy ul. Pocztowej nr 6. Wnet słowo ciałem się stało i w miejscu dawnej fabryki Pragerów, później zakładów tekstylnych, Rudolf Strauss rozpoczął swoje urzędowanie jako właściciel Górnośląskiej Fabryki Skór. Z komina znowu szedł dym, a za żydowskim przedsiębiorcą wnet zaczął się ciągnąć smród z powodu jego różnych machlojek, które jak na Rybnik były naprawdę poważne.

Mam ambiwalentne uczucia w stosunku do niego. Z jednej strony wiem, że był oszustem i mało krystalicznym przedsiębiorcą z ogromną listą zarzutów stawianych przez prokuratora (np. przywłaszczenie skór powierzonych przez inne zakłady, sprzeniewierzanie zaliczek, fałszowanie bilansów, niepłacenie ubezpieczenia robotników). Z drugiej zaś strony zdaję sobie sprawę, że nie mogę opierać się na ówczesnej prasie, bo dla niej sensacyjna ucieczka Straussa z Polski w 1937 r., jego ekstradycja i proces przed rybnickim sądem w 1938 r., to była woda na młyn, więc dziennikarze pisali co im pasowało, byle tylko gazeta się sprzedawała. Zresztą część z zarzutów w procesie nie została udowodniona. Poza tym, gdy patrzę na jego testament sporządzony w trakcie pobytu w obozie koncentracyjnym w Płaszowie w 1943 r., to od razu mam skojarzenia z innym kominem, choć raczej Straussa nie spalono w krematorium.

Do „afery oszukańczej Straussa”, jak pisano, muszę jeszcze wrócić, bo od mojego wpisu o Rudolfie minęło 9 lat, więc wiem dziś o wiele więcej, ale na razie skończę sprawę komina.

Widoczny więc na wielu starych pocztówkach komin to była najpierw własność żydowskich fabrykantów Pragerów, potem spółki akcyjnej „Rybnickie Zakłady Tekstylne”, następnie Górnośląskiej Fabryki Skór, zaś po wojnie Zakładów Garbarskich. Te ostatnie pracowały jeszcze w latach 70. jako część Śląskich Zakładów Przemysłu Skórzanego „OTMĘT” w Krapkowicach. Ich likwidację ogłoszono w 1976 r. Może czytelnicy wiedzą, bądź pamiętają, kiedy zburzono ów pragerowo-starussowy komin?


Jeśli chodzi o ostatnich właścicieli fabryki modrych druków, czyli Wilhelma i Ludwiga Pragerów, to ich los był równie tragiczny jak Straussa. Na szczęście z hitlerowskich Niemiec udało się wyjechać, urodzonym w Rybniku, synom Wilhelma. Tak więc potomkowie tych, którzy przez lata przyczyniali się do tego, że Rybnik liczył się na biznesowej mapie Górnego Śląska żyją gdzieś w dalekich krajach (m.in. w Australii i w Ameryce Południowej).

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Sprawa komina została wyłączona
7 marca 2024

Jadwiga Barthel de Weydenthal

Jadwidze należy się wspomnienie. W końcu tu przeżyła sporo lat, choć Rybnik nie był jej miastem rodzinnym. Tu została pochowana na cmentarzu parafialnym przy ul. Rudzkiej i tu o niej słyszeli tylko ci, którym opowiadałam o Jadwidze na kilku spacerach.


Jadwiga Barthel de Weydenthal (1884-1961)


Zobaczyłam jej grób lata temu, gdy na cmentarzu szukałam miejsca gdzie została pochowana jedna z sióstr Urszulanek, która uczyła mnie angielskiego w dzieciństwie. Mimo złych wspomnień chciałam siostrze Mechtyldzie zapalić znicz. Łażąc po tej części cmentarza, gdzie leżą zakonnice i zakonnicy z Rybnika rzucił mi się w oczy oddzielny, dość bogaty, inny od pozostałych, nagrobek. No i to dziwnie brzmiące nazwisko: Barthel de Weydenthal.

Zrobiłam zdjęcie i po powrocie do domu zaczęłam szukać jakichkolwiek informacji o tej drugiej, czyli Jadwidze, przy której nie było adnotacji o byciu zakonnicą. I tak pojawiła mi się niezwykła kobieta, która z racji tego, że nie miała z czego żyć znalazła się w Rybniku w 1947 r. i otrzymała schronienie u Urszulanek, bowiem jedna z jej rodzonych sióstr była w tutejszym klasztorze.
Jadwiga była żołnierzem I Brygady Legionów, działaczką niepodległościową, rzeźbiarką, matką chrzestną statku pasażerskiego MS Batory. Była Damą Orderu Virtuti Militari, a także przyjaciółką Aleksandry żony marszałka Piłsudskiego. Niezwykła kobieta. Przynajmniej z faktów, które podane są w Internecie. 


Urodziła się w 1884 r. w Bądkowie na Kujawach w rodzinie ziemiańskiej. Była dość chorowita i zdrowie często krzyżowało jej plany. Uczyła się w Paryżu, a następnie studiowała na wydziale rzeźby Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 1921 r. uczyła się w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u prof. Edwarda Wittiga, autora m.in. pomnika Juliusza Słowackiego. Niestety większość jej prac zaginęło w czasie wojny, choć ponoć nadal niektóre powojenne do dziś zdobią kaplice SS. w Rybniku, zaś w Pokrzywnie Poznańskim – siedzibie jej najmłodszej siostry – również Urszulanki, można zobaczyć jej rzeźby przed- i powojenne. Jadwiga specjalizowała się w rzeźbie sakralnej. 

Po wybuchu I wojny, została mianowana zastępczynią komendantki Oddziału Żeńskiego POW, następnie została kierowniczką sekcji wywiadowczej OŻ POW, której zadaniem było prowadzenie wywiadu wojskowego i politycznego na terenie Warszawy i na prowincji. Była członkiem Zarządu warszawskiego Koła Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego. Od marca 1918 r. weszła w skład Komendy Naczelnej POW.
Za swoje zaangażowanie została odznaczona w 1922 r. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, trzykrotnie Krzyżem Walecznych a w 1931 r. Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Przez wiele lat walczyła o honor swojego brata Przemysława, którego jako żołnierza bezpodstawnie oskarżono o tchórzostwo i zdradę w 1919 r. Dopięła swego po wielu miesiącach śledztwa i nawet zdołała sprowadzić jego szczątki z Sowieckiej Rosji, a dokładniej z Odessy na początku lat 30-tych. 

Z racji znajomości z drugą żoną Piłsudskiego, w lipcu 1935 r. została wybrana na matkę chrzestną statku pasażerskiego MS Batory. Uroczystość chrztu odbyła się w porcie w pobliżu Triestu. Wiele podróżowała po Europie dokumentując zaangażowanie kobiet w odzyskanie niepodległości Polski i wygłaszając różne odczyty.

We wrześniu 1939 r. brała udział w obronie Warszawy. Pełniła służbę przy telefonach oraz w służbie sanitarnej, zwożąc rannych żołnierzy z przedpola stolicy. Podczas okupacji zamieszkała z synami swego brata Jerzego (dyplomaty przebywającego m.in. w Chinach). Obaj jej bratankowie należeli do Armii Krajowej. Jeden zginął rozstrzelany przez Niemców w więzieniu w Łowiczu, drugi w czasie akcji oddziału partyzanckiego w Beskidzie Śląskim. II wojna światowa to był dla niej okres dramatów rodzinnych, jak i klęski narodowej. Straciła dom rodzinny w Bądkowie, bratanków oraz kolejnego brata Jana, którego Niemcy wywieźli do obozu w Mathausen-Gussen, gdzie wkrótce zmarł.

Po wojnie nie mogła wrócić do majątku rodzinnego. Komuniści uznali rodzinę – z racji dziwnego nazwiska – za Niemców. Jadwiga zamieszkała we Włocławku. W tamtejszej fabryce porcelany znalazła możliwość wykonywania pracy rzeźbiarskiej w ceramice i jako projektantka. Niestety nie trwało to długo, gdyż została zwolniona z fabryki ze względu na ziemiańskie pochodzenie. I tak ok. 1947 r. znalazła się w Rybniku, gdzie przybywała jej druga z sióstr (rodzonych) a zarazem zakonnych – Maria Beata.  Wróciła do rzeźbiarstwa. Pracowała również jako bibliotekarka w szkole prowadzonej przez Urszulanki oraz uczyła doraźnie francuskiego i historii sztuki. Ostatnie lata bardzo chorowała i była przykuta do łóżka. 
Zmarła w rybnickim szpitalu w kwietniu 1961 r. w Rybniku i tu została pochowana. Miała chyba smutne i na pewno ciężkie życie. 

Na rzeźbie się znam jak kura na gwiazdach, a z rzeźbiarzy to tylko Michał Anioł mi pasi. Jednak z racji tego, że na dniach w Rybniku otwiera się Galeria Sztuki Rzeczna, w której będą prezentowane rzeźby pochodzącego z naszego miasta Adolfa Ryszki, to może i znajdzie się tam jakiś kątek na przedstawienie postaci kobiety rzeźbiarki z orderem Virtuti Militari, którą los zagnał na Górny Śląsk. Na pewno takiemu pomysłowi przyklasnęłyby siostry Urszulanki.

Korzystałam z biogramu Jadwigi na stronie Instytutu Pamięci Narodowej oraz Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej Toruń.

Na stronie TVP Bydgoszcz można zobaczyć film o bohaterce tego wpisu:

Jadwiga Barthel von Weydenthal

 

Kategoria: Judaika | Możliwość komentowania Jadwiga Barthel de Weydenthal została wyłączona
26 lutego 2024

Bismarckstrasse 5 czyli Powstańców Śląskich 5

Dzisiejsza ulica Powstańców Śląskich nosiła różne nazwy: Sohrauerstrasse (czyli Żorska), w okresie międzywojennym Marszałka Józefa Piłsudskiego, w czasie okupacji Bismarckstrasse, po wojnie była ulicą Stalina. Przy tej części rybnickiego Deptaka na początku XX w. wybudowano małą kamienicę, która aż do naszych czasów w zasadzie nie zmieniła swojego wyglądu. Oznaczona jest numerem 5 i dokładnie przed nią rozpoczyna się Dróżka Prof. Libury.

Właściciele tej nieruchomości dość często się zmieniali, a ostatnimi przed II wojną oraz w trakcie jej trwania byli małżonkowie Józef i Anna Piechowie z Radlina. Nabyli kamieniczkę w 1936 r. od Filipa Piontka i wynajmowali ją pod różne małe geszefty, z których jeden funkcjonuje aż do dziś i ma się bardzo dobrze. W latach 20. otworzył tu biznes Bruno Bielowski – szklarz, którego potomkowie nadal zajmują się podobną branżą w Rybniku. Mnie jednak interesują raczej wątki żydowskie i Żydzi, którzy w tym miejscu handlowali i starali się swoimi towarami przyciągnąć mieszkańców naszego miasta.

Zakup nieruchomości przez mistrza hutniczego Józefa Piechę to czasy, gdy Rybniku mieszkali również Żydzi tzw. polscy. Oprócz tych niemieckich, którzy mimo podziału Górnego Śląska nie zdecydowali się wyjechać i uznali, że to tu jest ich Heimat, bez względu na państwowość, mieliśmy pewną ilość Żydów pochodzących z Zagłębia, dawnej Kongresówki, czy nawet odległych miast Galicji. Nie byli tutejsi – byli nie swoi. Obcy. Kiedyś nazwałam ich „Żydami-gorolami”. To nieładne określenie, ale może Państwu zobrazuje to jak ich tu traktowano. W większości docierali do naszego miasta w poszukiwaniu pracy, lepszego interesu, skuszeni przez tych znajomych i krewnych, którzy teren już rozeznali i wiedzieli, że Rybnik to w miarę dobre miejsce do życia.

Historie tych drobnych sklepikarzy, szewców, krawców, kapeluszników czy obwoźnych handlarzy są bardzo trudne do ustalenia. Gros z nich, mimo pobytu w mieście, nie utożsamiała się z tutejszą gminą żydowską i nie kwapiła się do płacenia podatków na jej rzecz, ale też nie była akceptowana przez tutejszych Żydów niemieckich i resztę rybniczan. Niewiele po nich zostało dokumentów. Rzadko też ogłaszali się w przedwojennej prasie, bo ich po prostu na to nie było stać. Jeśli już trafiają się na ich temat artykuły, to na ogół z przekręconymi nazwiskami i w wyraźnie antysemickich gazetach, które atakowały „żydków zalewających” Śląsk. Jednak mimo dość skąpych informacji uważam, że należy podjąć rękawicę i starać się o nich przypominać, nawet przy tej skromnej ilości danych.

Właśnie dzisiejsza ulica Powstańców Śląskich, to był trakt, przy którym czynsze za sklepy i mieszkania na pewno były niższe niż przy Sobieskiego i stąd też przy tej ulicy sporo było żydowskich geszefcików, nie wartych na ogół ani funta kłaków. Te maluśkie sklepy i warsztaty wyjątkowo drażniły lokalnych antysemitów, którzy wręcz pisali o „szajce” z ulicy Piłsudskiego. 

W kamienicy pod numerem 5 przez jakiś czas miał sklepik z konfekcją zagłębiowski Żyd – krawiec Abraham Flak, którego akurat do „szajki” nie zaliczono. Zapewne sprzedawał to co sam uszył. Nie miał zbytniego szczęścia do biznesu, bo wielokrotnie był okradany. W przypadku tak małego interesu, kradzież 10 ubrań chłopięcych, 10 męskich płaszczy, 25 kapeluszy, całej partii bielizny to była naprawdę wielka strata. Krótko po tym zdarzeniu do sklepu Abrahama wtargnęło dwóch podchmielonych osobników, którzy chcieli wymusić na nim okup, pod groźbą zdemolowania sklepu. Na szczęście się im nie udało. Przy innej kradzieży krawiec Flak stracił 3 weksle na 1000 zł i własne prywatne ubrania. 

To wszystko chyba spowodowało, że Abraham zdecydował się sprzedać, bądź odstąpić swoje towary innemu krawcowi z Będzina – Berkowi Lajtnerowi, który w tym samym miejscu handlował bardzo podobnymi towarami od 1932 r. i też był poza „konfekcyjną szajką”, bo chyba był za biedny, by ktokolwiek na niego zwrócił uwagę.
Przy ulicy Marszałka Piłsudskiego 5, około trzydziestoletni Berek, o którego życiu w Rybniku zaświadczają jedynie dokumenty w Archiwum Państwowym w Katowicach dotrwał w naszym mieście aż do końca sierpnia 1939 r. Prawdopodobnie w związku ze zbliżającym się wybuchem wojny wyjechał do Będzina, by przetrwać (w jego mniemaniu) ten niepewny czas, a potem wrócić z powrotem na prowadzącą do nowego kościoła ulicę.

Zostały po nim dwa weksle, kilka złożonych zamaszystych podpisów i cała fura pism, gdy jego składzik z konfekcją i butami, przy przemianowanej na Bismarcksstrasse ulicy, został jesienią 1939 r. przejęty przez tzw. Treuhändera, czyli powiernika. Była to osoba, która na ziemiach okupowanych przez Niemcy zarządzała z ramienia władz niemieckich danym interesem. Na terenach wcielonych do Rzeszy (czyli i w Rybniku) w przeważającej części byli to Niemcy zamieszkali w Polsce przed wojną. W przypadku sklepu przy ulicy Bismarcka 5 tym Treuhänderem został Theodor Früholz, 67-letni rybniczanin mieszkający przy Ratiborerstrasse 51, a prowadzący handel piwem przy obecnej ul. Kościuszki (wtedy Goeringstr.) Onegdaj był właścicielem wytwórni wód mineralnej gdzieś na Smolnej i jedyną interesującą informację jaką o nim znalazłam, to gdy niemieckojęzyczny Kattowitzer Zeitung doniósł o zaatakowaniu Früholza przez pracownika poczty w Rybniku w 1927 r. W wyniku tego ataku poszkodowanym został sam atakujący, bowiem żona Früholza broniła męża i obiła napastnika drewnianym pantoflem.

Patrzę na przedwojenny podpis Lajtnera (oficjalnie przez Niemców zwanego Leitnerem) i moje myśli krążą wokół zdjęć twarzy setek będzińskich Żydów. Zdjęć które zostały zrobione w getcie na polecenie nazistów. Fotografie ludzi o smutnych i przerażonych oczach. Przejrzałam je wszystkie ponownie na stronie Instytutu Jad Waszem. Jest wielu Lajtnerów, ale Berka brak. Fantazyjne pismo tego młodego mężczyzny być może pokazuje jego pełen naiwnego optymizmu charakter, który skłonił go w marcu 1940 r. do napisania próśb do Treuhändera oraz rybnickiego Landrata. Jego wnioski o pomoc finansową, opatrzone o wiele już mniej fikuśnym i wesołym podpisem, zostały odrzucone i do Będzina, na adres Alter Ring 19 wysłano odmowę.

W międzyczasie Theodor Früholz słał do urzędów swoje pisma z wątpliwościami, gdyż do niego, jako zarządcy dobijali się wierzyciele, którym Berek był winien różne kwoty. Jedną z osób, która upominała się o pieniądze był właściciel małej kamienicy przy Bismarckstr. 5, czyli Josef Piecha. Z jego wyliczeń wynikało, że Berek Lajtner nie płacił od jakiegoś czasu czynszu, ponadto Piecha miał dwa weksle wystawione przez Berka, co łącznie dawało kwotę długu 212 marek. Różni inni komisaryczni zarządcy, którzy jak Früholz dysponowali teraz majątkami żydowskimi upominali się o stare należności, których Lajtner nie chciał, albo nie zdążył zapłacić przed wojną. W dokumentach katowickiego archiwum są weksle podpisane przez Lajtnera a wystawione na wspomnianego wyżej Abrahama Flaka w lipcu 1939 r. Na ich odwrocie pełno indosów, a na przedłużkach protesty oraz adnotacje komornika z lutego 1940 r., z których wynika, że komornik „odbił się od zamkniętych drzwi firmy” i uzyskał jedynie informację, że Żyd Lajtner uciekł. Treuhänder Früholz nie poczuwał się do zapłaty czegokolwiek, gdyż miał urzędowe pismo, zgodnie z którym starych długów nie musiał regulować, gdyż jak to nazwano eufemistycznie „należy poczekać na szczegółowe regulacje prawne”.

Życie Berka zakończyły też pewne „regulacje prawne” Rzeszy Niemieckiej. Czy stało się to jeszcze w będzińskim getcie, czy w Auschwitz nie jestem w stanie ustalić. Przez siedem lat otwierał przed rybniczanami drzwi do swego sklepiku przy ulicy Marszałka Piłsudskiego 5, a i niejednokrotnie na chybcika zamykał przed ścigającymi go wierzycielami. Dla mnie nie był oszustem, a jedynie drobnym handlowcem, który starał się jakoś wiązać koniec z końcem, by przetrwać na rynku. Każdy przedsiębiorca, który teraz czyta te słowa wie co mam na myśli.
Gdy zaciągał kraty na drzwiach po raz ostatni, zabezpieczając swój skromny majątek, co mogło mieć miejsce pod koniec sierpnia bądź na początku września 1939 r., to na pewno nie przypuszczał, że to co nadchodziło wymaże jego istnienie – mało ciekawe życie zwykłego krawca, który tak pięknie pisał literę „B”.

Kategoria: Judaika | 1 komentarz do Bismarckstrasse 5 czyli Powstańców Śląskich 5