Okoliczności śmierci Efraima Kaisera nie do końca są jasne. Informacja spisana na marginesie tradycyjnego aktu zgonu informuje, że miał 33 lata, pochodził z Kempen (Kępna) w Wielkopolsce, był czeladnikiem piekarskim wyznania mojżeszowego, był kawalerem i zmarł o 21.45 w piekarni Schultzika 11 listopada 1895 r. Oczywiście w Rybniku.
Urząd o śmierci Efraima został powiadomiony pismem miejscowej administracji policyjnej, a Prokuratura Królewska w Raciborzu dała na to upoważnienie. Czyli? Czyli zgon, którym zainteresowała się prokuratura i policja. Jest więcej niż prawdopodobne, że młody czeladnik był w pracy, by rano rybniczanie mogli w piekarni Schultzika kupić świeżo wypieczony chleb. Sądzę, że nie zmarł przez atak serca, udar, czy grypę. Raczej była to śmierć nagła, pewnikiem wypadek. Może zatrucie tlenkiem węgla, może poparzenie, a może zwaliły się na niego worki z mąką?
Dla właściciela piekarni, zarazem rybnickiego młyna, a i tartaku, Carla Schultzika był to zapewne krótkotrwały problem, któremu musiał zaradzić przede wszystkim szukając kolejnego pracownika. Chleb z jego piekarni i mąka z młyna były dostarczane do wielu miejsc nie tylko w Rybniku i okolicach. Śmierć jakiegoś Żyda nie mogła w tym przeszkodzić. Starałam się dojść gdzie ów młyn się mieścił. Naturalnym miejscem wydaje mi się obecna ulica Młyńska, gdzie nadal mamy resztki zabudowań starego młyna, ale nie jestem przekonana, czy to co stoi w pobliżu rybnickiego sądu i wejścia na targowisko, to akurat dawne posiadłości Karla Schultzika. Z lakonicznych informacji w dawnej prasie wiadomo, że młyn ten istniał mniej więcej od połowy XIX w., właścicielami byli Carl senior, potem Carl junior, a następnie zarządzał nim Hermann Schultzik. Mühlbesitzer Carl (który? może obaj?) był przez wiele lat radnym miejskim w Rybniku, i jako radny właśnie został sfotografowany w eleganckim kapeluszu, wraz z innymi ważnymi osobistościami z miasta, przed wieżą ciśnień na ul. Prostej. Fotografię zrobiono gdy oddawano rybnicki wodociąg na pocz. XX w.
Młyn klanu Schultzików był młynem parowym, zresztą tak jak i piekarnia. Patrzę na różne tego typu obiekty, które zachowały się w Polsce i widzę wielkie kominy oraz kilkupiętrowe budynki. Zapewne więc i to stało gdzieś przy Młyńskiej. Jak podawała reklama z 1894 r. wyjątkowy chleb z Rybnika docierał do wielu sklepów w Gliwicach.
Pewnie jednym z tych, który ten chleb wypiekał był przyjezdny Żyd Efraim Kaiser, syn Jakoba i Natalie z Kępna. Pojawił się na Śląsku za namową starszego brata Moritza, który jako pierwszy ruszył w świat i przez jakiś czas wraz z rodziną mieszkał w Woźnikach obok Lublińca, a następnie osiadł w Zabrzu gdzie miał własną cukiernię. Może bracia mieli plany, by razem prowadzić piekarniczo-cukierniczy geszeft, ale najpierw jakiś mistrz musiał Efraima przyuczyć do zawodu. Marzenia przerwał wypadek w parowej piekarni Schultzika. Kilka lat po tym jak 33-letni czeladnik piekarski spoczął na rybnickim cmentarzu żydowskim, w młynie doszło do pożaru. I to takiego, po którym zostały „jeno gołe mury” jak podawały Nowiny Raciborskie w 1902 r.
Mimo tak wielkich strat finansowych Carl Schultzik odbudował swoje przedsiębiorstwo, gdyż w kolejnych latach nadal poszukiwał pracowników i woźniców by rozprowadzać swoje wyroby po całym Śląsku. Odbiorcą jego wypieków był też nasz szpital psychiatryczny. W 1913 r. w Raciborzu toczył się proces o łapówkarstwo w „domu obłąkanych” jak określano szpital. Na ławie oskarżonych zasiadło pięciu rybniczan, m.in. dwaj rajcy katolik Carl Schultzik i żyd Alfred Aronade. Zarzucano rendantowi, czyli księgowemu z psychiatryka, że zboże z roli należącej do zakładu psychiatrycznego sprzedawał poniżej ceny targowej Schultzikowi, za co od tegoż dostawał zapasy mąki za darmo. W procesie ostatecznie skazano jedynie rendanta Schmidta oraz rzeźnika Cibisa.
Na początku lat dwudziestych katolicka rodzina Schultzików dochodzi do wniosku, że się wyprowadza z Rybnika. Latem 1920 r. rozpoczyna się likwidacja przedsiębiorstwa. W 1925 r. w części zabudowań dawnego młyna otwarto fabrykę musztardy. Gdzie mieścił się Schultzikowy tartak i co się z nim stało nie mam bladego pojęcia.
Ostatni ślad po Schultzikach w Rybniku jaki znalazłam, to ogłoszenie z lipca 1921 r., zgodnie z którym właściciel młyna był zobowiązany do udostępnienia koni do sikawek na wypadek pożaru w Rybniku. Śladem po czeladniku piekarskim Kaiserze jest akt zgonu oraz odnaleziony nagrobek numerowy z jego imieniem i nazwiskiem. Można go oglądać, wraz z pozostałymi ➡ macewami, w rybnickim muzeum. Na poniższym zdjęciu jeszcze stał u mnie w ogrodzie.
Powiązań Schultzików z Mikołowem nie badałam. Na pewno też tam był ich młyn. Dziękuję pani dr Ewie Kulik z rybnickiego muzeum za pomoc w sprawie Schultzików. I jak zwykle dziękuję Sławkowi Pastuszce (wnet doktorowi) za tłumaczenia aktu zgonu Efraima Kaisera.
Miałam w Gliwicach zrobić tylko zdjęcie grobu teściów mojego rybnickiego, przedwojennego skandalisty Majera Krakauera. Oczywiście zrobiłam. Ale jak to zazwyczaj bywa, przy okazji czegoś mało istotnego, wyskoczyła z kapelusza, a raczej z nagrobka, jakaś tajemnica.
Grób państwa Hechtów na żydowskim cmentarzu w Gliwicach zachował się w dobrym stanie. Zresztą tak jak i postawiony na nim obelisk. Wynika z niego, iż w tym miejscu, w 1918 roku, został pochowany Josef Hecht, a po 12 latach jego małżonka Valeska. Standard, nic szczególnego, czy pobudzającego wyobraźnię. Co prawda dla mnie każdy nagrobek ma w sobie tajemnicę, bo to czyjeś życie ujęte w nawiasy dwóch dat i nawet takie podstawowe informacje mogą wywołać emocje. No, ale nie każdy tak podchodzi do cmentarzy, czy kamieni nagrobnych i jest to zrozumiałe.
Na macewie małżonków widnieje dopisek, informujący o tragicznej śmierci dzieci Maxa i Rosy Hecht w dniu 30 czerwca 1911 roku, czyli 7 lat zanim umarł pierwszy z tu pochowanych – Josef. Każda śmierć dziecka jest tragiczna dla rodziców. Nie ma znaczenia, czy to dziecko było małe, czy dorosłe i akurat świeżo po ślubie, jak to miało miejsce w przypadku Maxa Hechta, syna spoczywających tu Josefa i Valeski. Napis dodatkowo podaje, iż Max i jego małżonka Rose z domu Riessner utonęli w trakcie rejsu łodzią w miejscowości Arnswalde, dzień po swoim ślubie. Dziś to Choszczono w województwie zachodniopomorskim.
Wróciłam z Gliwic do domu. Lampka została zapalona, więc zaczęłam szukać informacji na temat gliwickich Hechtów, ich syna, „chwilowej” synowej oraz owego wypadku, o którym wzmiankę umieszczono na nagrobku na Górnym Śląsku, choć dramat miał miejsce daleko na Pomorzu.
Pochodzący prawdopodobnie z Imielina, Josef Hecht imał się różnych spraw mieszkając w Gleiwitz. Był dorożkarzem, ale i miał coś wspólnego z piekarnią wytwarzającą macę. Być może i w Zabrzu prowadził sklep. W Gliwicach mieszkał przy dzisiejszej Plebańskiej oraz Jagiellońskiej.
Doszukałam się co najmniej szóstki dzieci. Oprócz wspomnianego Maxa, urodzonego w 1884 roku w Gliwicach, na pewno Valeska i Josef Hecht mieli syna Kurta, potem Moritza oraz trzy córki. Co ciekawe, wszystkie córki za mężów wybierały polskich Żydów, choć rodzina była niemiecka. Najstarsza Róża, w Rybniku, w 1920 r. poślubiła Judkę Kupermanna ze Zwolenia. Elfriede, po tym jak szybko została wdową, wyszła za mąż za pochodzącego z Żarek Majera Krakauera i wyprowadziła się z Gliwic do Rybnika. Powinnam dodać, że jej pierwszy mąż też nie był Niemcem i nosił bardzo polskie nazwisko Chrzanowski. Najmłodsza Irma, w moim rodzinnym mieście, zapewne wyswatana przez obie siostry, wówczas już rybniczanki, wzięła sobie za męża rozwodnika – ➡ zegarmistrza z krakowskiego Podgórza, nota bene kolegę Krakauera. Ich losy na ten moment pominę, bo o zegarmistrzu już kiedyś pisałam, a Krakauer jest zbyt skomplikowaną postacią, by go opisać w kilku zdaniach. Ciekawe, jak na tych tzw. „Ostjuden” zięciów reagowała rodzina Hechtów.
Dziś interesuje mnie to, co się stało na wodach jeziora obok Choszczna. Max Hecht znalazł sobie wybrankę daleko od Śląska. I wybrał niemiecką Żydówkę. Tak zresztą, jak i jego bracia. Jego przyszła, zaledwie dwudniowa żona, urodziła się w małym miasteczku Seelow, leżącym ok.70 km na wschód od Berlina. Rosalie pochodziła z rodziny Reissnerów, którzy należeli do nielicznej społeczności żydowskiej w tej miejscowości. Ponoć pod koniec XIX w., czyli za jej dzieciństwa, w Seelow mieszkało, tak pi razy oko, 50 Żydów, z których większość stanowili członkowie jej rodziny. Nie ma się więc co dziwić, że w swoim mieście nie znalazła przyszłego męża. Jak doszło do skoligacenia Maxa Hechta z Oberschlesien z Rosalie Reissner z Brandenburg to tajemnica. Wszystko poszło zgodnie z obowiązującymi wtedy prawidłami i zaręczyny ogłoszono w gliwickiej prasie w grudniu 1910 roku.
Zgodnie z kolejną tradycją ślub został zawarty w rodzinnej miejscowości panny młodej. Akt małżeństwa wskazuje na kolejną profesję taty Maxa. Josef Hecht w czerwcu 1911 roku był handlarzem końmi. I to tłumaczy „Ostjüdisch” zamążpójścia dwóch jego córek. Judka Kupermann oraz Majer Krakauer też handlowali końmi. Świadkami zawarcia tego górnośląsko-brandendurskiego małżeństwa byli lokalsi, czyli brat panny młodej oraz rzeźnik z Seelow. 28 czerwca 1911 roku Rosa i Max odpowiedzieli twierdząco na pytanie czy chcą się pobrać. Urzędnik stanu cywilnego z Seelow to oświadczenie przyjął, a państwo młodzi myślami byli już w podróży poślubnej.
Arnswalde, czyli dzisiejsze Choszczono było przepiękną miejscowością położoną nad jeziorem Klückensee. Dlaczego akurat tam pojechali? Może ktoś im polecił ten urokliwy zakątek, a może ktoś z rodziny miał tam jakieś powiązania biznesowe. Na starych fotografiach i pocztówkach z Arnswalde widać łodzie na jeziorze, przystań, plażę, molo, łabędzie, piękną zabudowę, elegancką promenadę i lasy. Jak podają internety, późniejsze Choszczono było jednym z bardziej zniszczonych miast na Pomorzu. W 1945 r. 80% tej miejscowości legło w zgliszczach. Gdy Max Hecht i jego młoda żona rozpoczynali swoją Hochzeitsreise wyglądało tak.
Może zatrzymali się w Hotelu Ladisch przy Rynku naprzeciw przepięknej fontanny z postacią żniwiarki. Przyjechali z Seelow zmęczeni, w końcu to było ponad 120 km. Arnswalde na pewno ich zauroczyło. Zobaczcie sami, jakie było piękne, co pokazuje kilka filmów stworzonych ze starych zdjęć.
Rejs łodzią kusił. Zginęli dwa dni po swoim ślubie. Utonęli. Nie wiem, czy wyłowiono zwłoki. Jeśli je wyłowiono, to gdzie zostali pochowani? W Choszcznie? A może w Seelow?
Po samej tragedii, w śląskiej prasie, ukazała się klepsydra podpisana przez rodziców oraz rodzeństwo.
Jedyną wzmiankę prasową na temat wypadku znalazłam w Nowinach Raciborskich. Co prawda Nowiny na początku lipca 1911 r. napisały o Szprewie pod Berlinem, ale wszyscy dobrze wiemy, że prasa przeinacza fakty.
Po latach, na nagrobku państwa Hecht w Gliwicach, kamieniarz złoconymi literami dopisał wzmiankę upamiętniającą ich syna oraz synową. Josef Hecht zmarł w 1918, a Valeska w 1930 roku.
Valeska na pewno strasznie przeżyła śmierć swego syna. Potem pochowała męża, a pod koniec 1921 r. zięcia. Jej owdowiała córka Frieda, stojąc nad trumną męża, nosiła pod sercem syna. Pogrobowiec Adolf, syn Adolfa i Friedy, zarazem wnuk Valeski i Josefa Hechtów, urodził się w Gliwicach na początku czerwca 1922. Niewiele wiem o innych wnukach Hechtów, ale ten na pewno wojnę przeżył. Wiele lat temu pisałam o jednej ➡ Mariannie Hecht, i teraz, przy okazji tej historii, doszło do mnie, iż owa ocalała Marianna też była wnuczką gliwickich Hechtów. No, ale to już są historie związane z moim Rybnikiem, ojczymem Adolfa – Majerem Krakauerem, II wojną i powojennymi tajemnicami, a nie z nagrobkiem w Gliwicach, czy śmiercią Maxa i Rosy Hecht w wodach jeziora Kluki. Jedno jest pewne. Gliwiccy Hechtowie mieli wiele powiązań z Rybnikiem i będę w tym jeszcze drążyć.
Na świecie i w Polsce nie najlepiej. Na horyzoncie narodowe 😉 godziny policyjne, narodowe 😉 lockdowny i jedyna nadzieja w szczepionce ponadnarodowej. Już po Chanuce, a przed Bożym Narodzeniem, więc taki bardzo świąteczny czas mimo całej tej ponurej otoczki covidowej. Dlatego też trzeba go wzmocnić pozytywnym akcentem. To będzie ostatni z nieopisanych nastolatków. Co prawda, na kocyku siedzi jeszcze jedna z rodu Priesterów – Lotte, ale o niej pisałam 4 lata temu, gdy jeszcze o zdjęciu nie miałam pojęcia ➡ „Rybniczanie w Australii„. Z kolei tą ślicznotę z dekoltem w szpic możecie rozpoznać jako ➡ „Nianię od Priesterów„.
Ernst Gallus. Ostatni, choć w sumie był pierwszym, który z całej grupy, ruszył w odległy świat. Czyli albo najbardziej przewidujący, albo najbardziej odważny, bądź też najbardziej szukający przygód w wielkim świecie. Jak przeczytacie – wyszło mu to na dobre. Zanim jednak usiał na kocu z kuzynkami i przyjaciółmi i zanim kiedyś potem wsiadł do pociągu i opuścił Niemcy, musiał się urodzić. To zacznijmy historię rodziny Ernsta. Gallusów w Rybniku nie było. Ernst znalazł się w moim mieście, gdyż jego mama Elly Priester była rybniczanką, urodzoną w Rybniku w 1881 r. jako córka Isidora i Johanny z domu Kornblum. Tak więc był spokrewniony z Hertą, Charlotte, Theą oraz Lore (również na zdjęciu i już w Szufladzie). Wszyscy byli prawnukami Salomona Priestera i jego żony Rosalie. Drzewo genealogiczne wywiedzione właśnie od Salomona jest dość skomplikowane, więc wolę Wam nie gmatwać. Dziadek młodzieniaszka z jakichś tam powodów na początku XX wieku opuścił Rybnik i przeniósł się do Gogolina. Tam też wyszła za mąż jego córka Elly Priester. Jej wybrankiem został Eugen Gallus. Ojj… niezłą zagwozdkę miałam z miejscowością, z której pochodził późniejszy tata Ernsta.
„Petrzkowitz Kreis Ratibor” to można wyczytać z aktu ślubu. Na pierwszy rzut oka wydawało mi się to jakoś oczywiste, że to chyba Pietrowice koło Raciborza. Jednak niemiecka nazwa tej obecnej wsi była inna. Google mi podpowiadał, że to Petřkovice, dziś część Ostrawy, ewentualnie Pietrzykowice pod Żywcem. Jako kompletnie absurdalne informacje, odrzuciłam te podpowiedzi. Całe jedno niedzielne popołudnie spędziłam na analizowaniu starych map i nazw niemieckich. W końcu, wiedziona jakimś durnym rozumowaniem uznałam, że to chyba były Pietrzkowice – dziś część pobliskich Rydułtów. Logicznie, gdyby brać pod uwagę odległości. No… bo w miarę blisko Rybnika. Nielogicznie z wielu innych powodów. Raczej tata Priester nie wydałby za mąż swej córki za bidoka. Eugen Gallus musiał mieć jakiś przyzwoity geszeft, by zostać przyjęty jako zięć do dość bogatej rodziny. A te rydułtowskie Pietrzkowice to parę ulic, bez jakichś znaczących starych kamienic. Ale od czego jest Facebook 😉 Narobiłam larma na swoim Fb i ludzie zaczęli pomagać. W międzyczasie udało mi się ustalić jeszcze jedną nazwę dla „Petrzkowitz”. Było to Petershofen. Pomogli wielce uczynni znajomi z Facebooka, którym dziękuję, że zaangażowali się w to, w sumie mało ważne dla nich, dochodzenie. Tata Gallus pochodził z okolic Ostrawy. Pojęcia nie miałam, że tak niby odległa miejscowość należała wówczas do „Kreis Ratibor” i państwa niemieckiego. Na naukę nigdy nie jest za późno. Im więcej wiem, tym więcej mam luk i braków.
Późny wieczór był, gdy swój już totalnie zmęczony umysł, nakierowałam w stronę Czech. I znowu pomógł Facebook. Uwielbiam Zuckerberga za to narzędzie 🙂 Znalazłam niezwykłą grupę czeskich pasjonatów i lokalsów, która tak pięknie wita odwiedzających ➡ „Vítejte na neoficiálním Facebooku Petřkovic.” Znowu napisałam elaborat i umieściłam prośbę na ichnim forum. Prośbę o ustalenie gdzie Eugen Gallus, tata synka z kocyka, mąż rybniczanki Elly, miał w Petřkovicach sklep. Sama od kilkunastu lat jestem członkiem forum ➡ „Zapomnianego Rybnika” i wiem, że zwykli ludzie wiedzą o wiele więcej od najmądrzejszych historyków z doktoratami. I wyobraźcie sobie teraz moją radość, gdy następnego dnia niesamowicie uprzejmi czescy sąsiedzi wszystko ustalili 🙂 Dostałam stare pocztówki oraz mapkę, na których widać jak byk nazwisko Gallus. Wkleili mi fotografie budynku już po sprzedaży obiektu Czechowi Malkowi (do dziś na tą okolicę mówią Malkovec). W ogóle napisali mi, że ta wielka kamienica była jednym z symboli Petřkovic. Sorry, że aż tak opisuję jakiś budynek, który został zburzony w 2013 roku z uwagi na jego zły stan, ale dla mnie to był ważny moment w ustalaniu całej historii. Gdyby nie pan Tomáš i jego znajomi błądziłabym jak ślepy we mgle. A tak możecie sobie teraz uzmysłowić, jak zamożna była rodzina Gallusów. Voilà. Warenhaus Gallus!
Ještě jednou českým historikům moc děkuji! Mam nadzieję, że Google to dobrze przetłumaczył na czeski język 🙂
Ten czeski trop podsunął mi myśl, iż być może uda się odszukać akt urodzenia Ernsta w ogromniastym czeskim archiwum. Dla mnie szukanie tam dokumentów nie jest łatwe, ale udało się. Płoszaj, czyli prywatny mąż, już totalnie olewa moje podskoki i tańce po pokojach w takich momentach 😉 Ernst urodził się w dzisiejszych czeskich Petřkovicach w 1905 r. Tam też urodził się jego, o dwa lata młodszy, brat Georg i siostra Ruth. Na razie Wam jeszcze nie napiszę, skąd mam poniższe zdjęcia, ale życie składa się z małych, a nie dużych cudów i takim cudem są te zachowane stare fotografie, które leżą w jednej szwajcarskiej szufladzie. Na zdjęciach tata Eugen Gallus, jego mama, żona Elly z Priesterów oraz ich dzieci, w tym i mój Ernst. Elly, przypominam, była rybniczanką z urodzenia. Fotografie są cudniejsze od cudnych!
Eugen, przez jakiś czas był właścicielem firmy Noah Leschczinera w moim mieście. Nie jest to zbyt dziwne, gdyż szwagierka Elly, czyli żona jej brata Salo Priestera, była córką Noah. Biznesy rodzinne się przenikały i zazębiały. Właśnie wtedy Gallusowie przyjechali do Rybnika na uroczystość rodzinną. Ernst usiadł z resztą kuzynek i przyjaciół na kocu, a fotograf zrobił „cyk”. Przez prawie dwa lata byłam przekonana, że fotografię zrobiono w maju 1921 r. Jednak w tej szwajcarskiej szufladzie znalazło się to samo zdjęcie, ale bez podpisów, które znałam. W Szwajcarii na odwrocie fotki jest opis „Theas Geburstag”. To były urodziny Doroty! Tej najbardziej paradnej i odwalonej dziewczyny, stojącej w samym środku. Czyli to był wczesny wrzesień 1921 r.
Te pogmatwane dla naszego terenu lata dwudzieste spowodowały, że Eugen sprzedał swój Warenhaus w Petřkovicach, gdyż wnet ta miejscowość miała znaleźć się w granicach Czechosłowacji. Gallusowie byli niemieckimi Żydami i ani Czechosłowacja, ani Polska, której przypadł Rybnik, im nie pasowały. Eugen wszedł w spółkę z wdową po głubczyckim kupcu – Emmą Schlesinger. W latach trzydziestych już prowadził inny biznes na Rynku w Leobschütz, czyli dzisiejszych Głubczycach.
Ernsta już wtedy w Głubczycach nie było. To on, ten sympatyczny chłopak, był pierwszym, który opuścił Niemcy. W 1927 roku wyjechał do Hiszpanii. Tam starał się ułożyć sobie życie. Gdy pozostali ze zdjęcia „Pięknych i młodych”, albo spokojnie mieszkali w polskim Rybniku, albo zaczynali się bać o przyszłość w którymś z niemieckich miast, Ernst był już mieszkańcem Barcelony. Popatrzcie na eleganta na tle pięknego hiszpańskiego miasta (w 1928 r.)
Za namową Ernsta, jego młodszy brat Georg w 1933 roku dołączył do niego. Niemcy nie były już bezpieczne. Bracia przez jakiś czas byli razem. Potem Georg postanowił szukać szczęścia w Anglii, dokąd wyjechał w połowie lat trzydziestych. Wtedy też w maleńkich Głubczycach, gdzie tata braci nadal prowadził sklep, zmarła Elly Gallus. Pochowano ją chyba na nowym cmentarzu żydowskim, który co prawda przetrwał do naszych czasów, ale nagrobków na nim nie uświadczycie. Przetrwała za to fotografia i to ten kolejny mały cud. Niech się teraz odezwie tu jakiś ortodoks, który powie, że na żydowskich grobach nie wolno stawiać kwiatów 😉 Czekam… czekam (sądzę, że mój pszczyński Mistrz też czeka, hahaha). To był prywatny wtręt i za niego przepraszam, ale człowiek czasem musi, bo się inaczej udusi.
Zmarła mama, ale życie toczyło się dalej. Ernst się żenił, rozpoczynała się wojna w Hiszpanii, a nowe życie, które już rosło w brzuszku młodej pani Marii Gallus było dla Ernsta najważniejsze. Podjął decyzję o kolejnej przeprowadzce z uwagi na bezpieczeństwo swojej rodziny. Paryż wydawał się idealny. Niestety, sytuacja w całej Europie była coraz gorsza i w 1939 roku francuskie władze odmówiły przedłużenia wizy Ernstowi, Marii oraz małemu synkowi Ricardo. Gdy Ernst z żoną i synem opuszczali Francję, brat Georg był już w Argentynie, dokąd dotarł za namową i przy pomocy przyjaciół. Na statku „Cap Acrona” wypłynął z Southampton do Buenos Aires we wrześniu 1937 roku. Na szczęście udało się wydostać z faszystowskich szpon również tacie Eugenowi, który zapewne przed wyjazdem poszedł na grób swej Elly w niemieckich Głubczycach i ciężko płakał. Starszym ludziom nie jest łatwo wszystko zostawić i ruszyć w obcy, do końca nie wiadomo czy bezpieczny, świat. Eugen z Petřkovic u Ostravy, którego możecie zobaczyć na poniższych zdjęciach, dotarł do Republiki Dominikany z kraju po hiszpańsku zwanego Alemania. Ocalił swoje życie.
Tam spotkał wreszcie swego syna Ernsta i ujrzał wnuczka. Zapewne niejedną łzę ocierał, gdy w tym egzotycznym kraju przyszedł na świat kolejny wnuk Alfonso, co miało miejsce w 1944 r. Te jego łzy nie tylko były z radości. Od września 1941 roku nie miał żadnych informacji o córce Ruth, która wraz z mężem mieszkała w Berlinie i pracowała jako pielęgniarka w szpitalu żydowskim. To ona się nim opiekowała przed wyjazdem i wszystkiego dopilnowała, gdy opuszczał w 1939 roku Głubczyce. Jeszcze wtedy praca była jej misją. Starania o opuszczenie Niemiec rozpoczęła, ale było już za późno. Listy przestały docierać do Santo Domingo. Jej się nie udało. Piękna siostra Ernsta i Georga zginęła. Ernst został obywatelem Republiki Dominikany. Tak jak i jego żona oraz synowie. Jakże odległe od Niemiec było to, zapewne oszałamiające, państwo na Morzu Karaibskim, w którym wówczas rządził dyktator Rafael Leónidas Trujillo. Poczytajcie sobie o nim w Internecie. Jaki kraj, taki dyktator. Rafael doprowadził do „rzezi pietruszkowej”, a Adolf do „ostatecznego rozwiązania”. Nie wybielam „najwyższego protektora dominikańskich ludzi pracy”, tylko prowokuję do sięgnięcia do źródeł. Zbrodniarz to zbrodniarz i nie można go rozpatrywać pod kątem ilości zamordowanych ludzi. Dominikana pod rządami Trujillo przygarnęła Gallusów. Niemcy pod rządami Hitlera, delikatnie mówiąc, ich nie chciały.
Pewnie się zastanawiacie, czy ci młodzi nastolatkowie ze zdjęcia, którym udało się wyjechać, mieli ze sobą kontakt? Uciekając przed Hitlerem dotarli do tak różnych i odległych od siebie miejsc, że aż wydaje to się niemożliwe. Anglia, Palestyna, Australia, Dominikana, Kanada, Boliwia, Urugwaj. Tak, wiedzieli o sobie i się kontaktowali, ale sądzę, że już po wojnie. I na pewno po wojnie dotarły do niech informacje, że dwoje tj. ➡ Fritz Aronade i jego żona ➡ Herta, którzy zostali w Rybniku nie przeżyło 🙁
Jakie były dalsze losy Ernsta Gallusa, chłopaka o bujnej od urodzenia czuprynie, i jego rodziny? Ernst, tak samo jak i brat Georg powrócili do Hiszpanii w latach sześćdziesiątych i tam zakończyli swoją wędrówkę po świecie. Tata Eugen zmarł w egzotycznej Dominikanie wiele lat przedtem. Na sam koniec należy się Wam wyjaśnienie z czyjej szuflady wyciągnęłam te wszystkie fotografie. Otóż dzięki poprzednim opisom „Pięknych i młodych” odnalazł mnie jeden z potomków rodziny Priesterów. I to on, jako izraelski potomek Górnoślązaków, zawziął się i dotarł do córki brata Ernsta Gallusa, czyli córki przystojnego Georga o melancholijnych oczach.
Irene, bratanica Ernsta, obywatelka Szwajcarii przesłała te cuda i uzupełniła opowieść o jej wujku. Tym samym pomogła mi zakończyć opisywanie dwunastu młodych ludzi, którzy pewnego dnia, prawie sto lat temu, radośni i jeszcze bezpieczni ustawili się przed fotografem w Rybniku. Bardzo Irenie za to dziękuję. Dotarłam do końca. Być może dopiszę uzupełnienie do historii Charlotty (Lotte) Priester, ale to już nie w tym roku. Na pewno będę mogła o moich – tak o nich myślę w duchu – przyjaciołach opowiedzieć wszystkim zainteresowanym w trakcie wykładu online. Gdy będzie się zbliżać 28 stycznia 2021 roku, to będę o tym trąbić wszerz i wzdłuż we wszystkich możliwych mediach. Uprzedzam: wyjdzie Wam to bokiem 😉 Dom Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach, czyli najbardziej odpowiednie do tego miejsce, od przyszłego roku planuje cykl spotkań z „Mistrzem i Małgorzatą od kuchni”*. Jedno z nich będzie właśnie o „Pięknych i młodych”. I to spotkanie na pewno będzie w sieci, bo raczej nie możemy spodziewać się poprawy sytuacji i odwrotu covidu do tego czasu. Tak więc stay tunedandsee you! Trzimcie sie tam zdrowo wszyscy! I jeszcze raz dziękuję mieszkańcom Petřkovic, bratanicy Ernsta Gallusa, Doronowi z Priesterów oraz moim fejsbukowym znajomym. Bez Was ten wpis byłby niekompletny. Dobrego czasu przesilenia grudniowego! I nawiązując do ruchu 8 gwiazdek napiszę: „***** 2020”.
*Mistrz to Sławek Pastuszka aus Pless, Małgorzata to Małgosia aus Rybnik, a kuchnia moja własna „boho kitchen” pod hałdą.
Jutro ważna data. Rocznica nocy trzaskanych szkieł. Już nie raz wspominałam, że w moim mieście jej nie było, ale była tuż za miedzą. ➡ „O Nocy Kryształowej”
Koźle, o którym chcę napisać nie było tak całkiem za miedzą. Od Rybnika to ponad 40 km. Z uwagi jednak na to, że jutro na cmentarzu żydowskim w Dębowej pod Koźlem, będą odsłaniane tablice upamiętniające to miejsce, to moje myśli i słowa wędrują w tamtym kierunku. Tym bardziej, że jednak coś Rybnik łączy z tamtejszym cmentarzem. Co prawda nigdy nie trafiłam na jakieś rodzinne powiązania moich Żydów z kozielskimi, to ponad dwa lata temu Rybnik niechlubnie się zapisał w historii Koźla i dlatego jakoś tą hańbę trzeba wymazać. Nie będę Wam już ponownie opisywać historii odnalezienia w moim mieście trzech macew, skradzionych ileś lat temu przez mieszkańca Rybnika, bo możecie sobie sami wrócić do lata 2018 r. ➡ „Kozielskie macewy”
Ktoś ukradł, a inni musieli po nim posprzątać. Tych zaangażowanych było sporo. Pan Ryszard, Sławek Pastuszka, nowi właściciele posesji, na której leżały skradzione nagrobki macewy, Stowarzyszenie „Blechhammer – 1944, Dom Pamięci Żydów Górnośląskich, Muzeum Ziemi Kozielskiej w Kędzierzynie-Koźlu, mój Płoszaj i jego znajomi Ukraińcy, ja i ostatnie ogniwo w tej ponad dwuletniej historii, czyli pan Wójt Gminy Reńska Wieś.
W ubiegłym roku jesienią, dzięki członkom Stowarzyszenia „Blechhammer – 1944”, macewy zostały przewiezione z Gliwic do muzeum w Koźlu. Jako strona przekazująca, po zasięgnięciu porady u fachowców-cmentarników i muzealników, nie oddałam nagrobków, a jedynie przekazałam w depozyt. Z zastrzeżeniem, że jeśli kiedyś (wówczas wydawało mi się, że będzie to w bardzo odległej bezterminowej przyszłości) cmentarz w Dębowej zostanie uprzątnięty oraz zabezpieczony, to mają wrócić, tam skąd je skradziono.
12 listopada 2019 r. pojechałam do Koźla na otwarcie wystawy o tamtejszych Żydach oraz na uroczystość odsłonięcia pomnika upamiętniającego synagogę spaloną w Noc Kryształową. Pomnik stanął na krótko. Przez jakieś biurokratyczne formalności związane z własnością działki niestety musiał na razie zniknąć z miejskiej przestrzeni. Mniej więcej znam okoliczności i je rozumiem. Jest covid i obecny właściciel tego terenu, czyli lokalny szpital ma inne problemy na głowie niż wyrażanie zgody na pomniki.
W muzeum kozielskim miałam przyjemność, zupełnie przez przypadek, poznać wójta Gminy Reńska Wieś. Na terenie tej gminy znajduje się cmentarz, na którym chowano Żydów z obecnego poczwórnego miasta, zwanego oficjalnie Kędzierzyn-Koźle. Wójt w rozmowie obiecał, że cmentarz ogrodzi. Pana Tomasz Kandziorę od razu na muzealnej konferencji przeinwigilowałam przez googla. Dobrze wróżyła informacja, że startował na stanowisko wójta z mniejszości niemieckiej. Nie jestem psychologiem, ale poczułam jakąś siłę i sprawczość w jego postawie. Sceptyczna część mojego ja podpowiadała: „To się nie uda, bo urzędnicy mają w dupie takie pierdoły”.
Macewy tymczasem stały w muzeum i czekały na swój czas i cud. Sławek Pastuszka z Pszczyny pięknie je opisał w ➡ Judaiście.
Czas powoli biegł, przyszły ciężkie pandemiczne czasy, a mnie się o uszy obijało, że cmentarz, który widziałam parę razy w ciągu ostatnich kilkunastu lat, zaczął wracać do życia. Już nie był ➡ smutnym kirkutem na Opolszczyźnie.
W czasie pierwszego lockdownu wysłuchałam jak zwykle fantastycznego wykładu Sławka o kozielskich macewach organizowanego przez Muzeum Ziemi Kozielskiej. Te lockdowny mają jednak swoje korzyści. Siedzi sobie człowiek w kuchni w papuciach, pije herbatę i przenosi się w miejsca, do których by nie dotarł. Jesienią nagle przyszedł mail. Macewy wracają na ogrodzony cmentarz. Simon, Henrietta i Adolf ponownie staną w miarę na swoich miejscach. Co tam pandemia, co tam, że stracę na to dzień urlopu. Niecały miesiąc temu ponownie ruszyłam do Koźla, by zobaczyć przekazanie i by podpisać stosowne papiery, jako tzw. deponent. Nie byłabym sobą, gdybym przed podpisaniem przekazania najpierw nie sprawdziła stanu cmentarza. Podjechałam do Dębowej i ujrzałam wykoszony i zadbany cmentarz, ogrodzony solidnym płotem z zamkniętą bramą. Uff. Mogłam z czystym sumieniem oddać nagrobki. Te wyjechały z muzeum i dotarły na swoje miejsce.
Teraz sobie tam stoją bezpieczne. A ja zaczęłam zastanawiać się na tymi, dla których jest ustawiono. Te kamienie to ślady po ludziach. No i wstałam dziś o 5 rano, nakarmiłam koty, wybrałam kuwety, zrobiłam sobie kawę i zaczęłam. Już jakiś czas temu szybkim przelotem przez Internety znalazłam parę wiadomości na temat potomków Adolfa, ale teraz chcę Wam, a bardziej mieszkańcom ziemi kozielskiej opisać to co ustaliłam dzisiaj. Zacznę od tego, o którym wiem najmniej. Simon Kaufmann
Jego macewa jest najstarszą z uratowanych. Simon zmarł w 1829 roku w Koźlu w wieku 55 lat. Był jednym z ważniejszych w ówczesnej gminie. Gdyby ktoś chciał się dowiedzieć co napisano na jego nagrobku, to niech sięgnie do artykułu Sławka Pastuszki. Nie znalazłam o nim więcej informacji, bo też za głęboko nie szukałam, do czego się przyznaję.
Henriette Schlesinger
Nad Henią już się bardziej pochyliłam, bowiem jest ona jakąś tam pięćdziesiątą wodą po kisielu w drzewie genealogicznym mojego znajomego z Anglii. Zresztą jak tylko się znalazła, to mu posyłałam zdjęcia jeszcze, gdy stała w moim ogrodzie. Henrietta urodziła się w Toszku jako córka Salomona Gassmanna i Marii z domu Nothmann. Zmarła w szabat, w Koźlu w czerwcu 1886 roku jako stosunkowo młoda kobieta, mając zaledwie 37 lat. O jej zgonie poinformował mąż Moritz. Być może nie doszła do siebie po ostatnim porodzie. We wrześniu 1885 roku bowiem urodziła ostatnią córkę Marię i może jakieś komplikacje spowodowały jej śmierć po tak krótkim czasie. Osierociła dwie dziewczynki i ich braciszka. Sama zresztą też nie zaznała miłości matczynej, a jedynie opiekę macochy. Henrietta straciła mamę, gdy miała 3 latka. Jej dzieci też zostały bez mamy. Nie wiem co się stało z mężem. Jej najstarsza córeczka Elsbeth, urodzona w Koźlu w 1878 zdołała przeżyć wojnę, bowiem prawdopodobnie jeszcze przed Nocą Kryształową wyjechała z Niemiec. Najpierw jednak w 1903 roku wyszła po raz pierwszy za mąż za mieszkańca Nysy – Ludwiga Bergera. Los pierwszego męża nie jest mi znany, ale na pewno z drugim mieszkała w 1930 roku we Wrocławiu przy Placu Republiki. Alfred Freudenthal, bo tak nazywał się jej ówczesny mąż, również nie był prawiczkiem i jedno małżeństwo miał za sobą. Elsbeth zmarła jako wiekowa pani w Izraelu. Nie znalazłam informacji o dzieciach.
Jedyny syn Henrietty Schlesinger – Dagobert, też urodzony w Koźlu (1879 r.) został zamordowany w czasie wojny. Niestety, taki sam los spotkał jego młodszą siostrę Marię. Miriam narodziła się niecały rok przed postawieniem macewy Henrietty Schlesinger na cmentarzu w Dębowej. Gdy miała 25 lat wyszła za mąż w Koźlu za lekarza Adolfa Wolffa z Prudnika. Tam też młoda para zamieszkała. I tam urodziły się im dzieci – Hans i Ursula. Niestety, ani Maria, ani jej mąż się nie uratowali. Zostali wywiezieni z Wrocławia do Theresienstadt, a stamtąd do Auschwitz. Na szczęście wnuki Henrietty, czyli Hans oraz Ursula z mężem Ernestem Mendelsohnem zdołali wyjechać z Niemiec. Ostatecznie znaleźli się w USA.
Oboje zmarli w Stanach. Na pewno ich potomkowie nadal tam mieszkają. Czyli ktoś kiedyś może przyjedzie do Koźla położyć kamyk na nagrobku przedwcześnie zmarłej Henrietty Schlesinger.
Adolf Apt
Jego zostawiłam sobie na koniec, bo był taki krótki moment, że myślałam, iż on mój jest. W Rybniku też mieszkał Adolf Apt 😉 Stąd ta sympatia.
Urodzony w 1848 r. Adolf był niezwykle znaczącą personą w Koźlu. Był nie tylko kupcem handlującym przy Rynku. Był przełożonym bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza, założonego w 1882 r. Zapewne w synagodze miał swoje stałe miejsce.
Ożenił się z mysłowiczanką Marią Nothmann. Urodziło im się pięcioro dzieci, z których jedyna córka Anna zmarła w dzieciństwie. Dorosłego wieku nie doczekał też syn Hugo, o narodzinach którego Adolf informował w prasie w 1882 roku.
Wg kroniki rodu Nothmannów Hugo (ur.1882) ponoć zginął tragicznie po tym jak zjeżdżał po balustradzie. Prawdopodobnie po śmierci żony w 1907 roku, Adolf przeprowadził się do Berlina. Tam zresztą mieszkali, żenili się i pracowali jego pozostali synowie: Bruno, Fedor Max oraz Friedrich. Dumny tata świadkował na ślubie najstarszego Bruno. Ten na pewno nie był zakompleksiałym mizoginem, jak jeden dupek za oceanem, którego Amerykanie w końcu wykopali. Sam będąc wysoce wykształconym (był doktorem prawa) wziął sobie za żonę kobietę o dużych ambicjach i ogromnych oczach.
W 1914 roku w Berlinie, Bruno Apt oraz Friede Bielschowsky z Łodzi podpisali się na akcie pieczętującym ich małżeństwo.
Ha! I tu ciekawostka. Frieda była córką Luisa vel Juliusa z małego miasta Pless na Śląsku. Luis dorobił się majątku w Łodzi, tam też został pochowany. A wszystkie swoje dzieci dobrze wykształcił. Synowa naszego Adolfa Apta też uzyskała doktorat z filozofii. Była prawnikiem. W tamtych czasach! Jak widzicie powyżej, świadkami na ślubie byli dwaj ojcowie – rentier Adolf Apt i właściciel fabryki Louis Bielschowsky. To musiało być niesamowite małżeństwo. Takie dwa intelekty spierające się na przykład na temat tego co się stanie z Niemcami po I wojnie. Ech… chciałoby się posłuchać. I te dwie wybitne osoby zostały wywiezione do Theresienstadt w sierpniu 1942 r. Tam zginął Bruno. Jego żonę zgładzono 12 października 1944 w Auschwitz. Na szczęście ich syn Hans Joachim zdołał przeżyć. Na pewno w 1947 był w Palestynie, do której dotarł ze Szwajcarii, gdzie spędził wojnę jako bezpaństwowiec. Bruno i Frieda mieli jeszcze córkę, która zmarła jako dziesięciolatka w Berlinie. Zmarła na rok przed śmiercią swojego dziadka Adolfa Apta.
Na klepsydrze podpisali się 3 synowie z żonami. 3 dni po śmierci w Berlinie, zwłoki Adolfa Apta złożono na cmentarzu w Dębowej obok żony. 30 października 1927 roku nad grobem, oprócz Bruna z Friedą, stali też Fedor Max (ur.1887) i Friedrich (ur.1890) z żonami. Berlińczycy rodem z Koźla przyjechali do małej wsi pod ich rodzinnym miastem na pogrzeb taty i teścia. Fedor częściej zwany Maxem wraz z bratem prowadził w Berlinie przy Victoriestrasse kancelarię prawną. Kolejna szycha w rodzinie Aptów. Zapewne mądry i przewidujący. Ileś tam lat po pogrzebie Adolfa, zanim zaczęły płonąć synagogi rozpoczął starania o wyjazd ze swojego kraju. Jego całej rodzinie się udało. Fedor i żona Charlotte znaleźli się w Anglii. Po wybuchu wojny odstąpiono od jego internowania, mimo że takie prawo obowiązywało w Królestwie. W końcu był Niemcem, a Anglia była w stanie wojny z tym państwem.
W Anglii został księgowym. Tam zmarł i został pochowany wraz z Charlotte. Ich dwie córki też zdążyły opuścić Niemcy. Urodzona w 1915 roku Ilse, w 1952 roku wyszła za mąż w Londynie za Richarda Meyera. Gdzieś w Anglii mieszkają prawnuki Adolfa Apta, których imion tu nie podam, choć je znam. Z młodszej o 5 lat Evy, kozielski pradziadek Adolf byłby na pewno bardzo dumny. Sama byłam czytając artykuły o Evie. Szczęśliwie dotarła do Palestyny przed wojną. Nie widziała tłuczonych witryn żydowskich sklepów, bo była już bezpieczna w Palestynie we wrześniu 1938 r. Studia rozpoczęła już w 1941 r. na wydziale nauczycielskim. Dyplom otrzymała w 1944 r. Trochę zapewne pod wpływem męża, wybitnego eksperta od historii Środkowego Wschodu i Imperium Otomańskiego ➡ Gabriela Baer, zaczęła kolejne studia na Uniwersytecie w Jerozolimie, koncentrując się na kulturze Islamu oraz sztuce bizantyjskiej i muzułmańskiej. W 1960 przeniosła się do Londynu, by kontynuować naukę. Tytuł jej pracy doktorskiej brzmiał: „ Sfinksy i Harpie w sztuce średniowiecznego Islamu”. W 1964 wróciła do Jerozolimy. Wydała wiele książek. Była jednym z wybitniejszych żydowskich fachowców zajmujących się kulturą Islamu.
Eva Baer z domu Apt zmarła w Jerozolimie w 2017 r. Dwójka jej dzieci nadal żyje. Ale imion tych kolejnych prawnuków Adolfa znowu nie podam 😉
Z wszystkich dzieci Adolfa Apta, najmniej wiem o najmłodszym Friedrichu (Fritzu). Urodził się, jak pozostali, w Koźlu. Ożenił, jak inni bracia, w Berlinie. Świadkiem na ślubie był, jak i u pozostałych synów, Adolf. Też miał tytuł naukowy. Fritz zmarł w 1934 roku. Czy żona Luise Aurelia Süssmann urodziła mu jakieś dzieci? Tak. Jedną córkę o imieniu Ruth w 1923 r. Obie przeżyły wojnę (jak?) i w 1947 starały się o obywatelstwo palestyńskie. To tyle o rodzinach trzech osób spoczywających na cmentarzu w Dębowej. Tym, którzy mają Fb polecam stronę tego onegdaj zapomnianego, a teraz na nowo odkrytego, ➡ cmentarza. Niech odpoczywają w spokoju ci, których tam pochowano.
Jeszcze raz dziękuję panu Tomaszowi Kandziorze, wójtowi Gminy Reńska Wieś, oraz wszystkim, którzy mu pomagali i którzy go wsparli. Szacun! Taki widok jest budujący!
I pamiętajcie o tej nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku. „Auschwitz nie spadło z nieba”.
Korzystałam z geni.com, ancestry.com, Centralnej Biblioteki Judaistycznej, artykułu Sławka Pastuszki o kozielskich macewach, Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, „In memoriam: Eva Baer Berlin 1920-Jerusalem 2017” Avinoam Shalem. Współczesne fotografie mojego autorstwa. Ostatnia autorstwa pana Tomasza Kandziory.
Serdecznie zapraszam do internetowego wykładu na żywo o cmentarzach żydowskich✡️ oraz o miejscach pochówków Żydów w Rybniku 10 maja 2020 roku o godz.16.00. Po serii „Opowieści z Szuflady Małgosi” nagrywanych bez udziału słuchających nadszedł czas na kolejny etap wtajemniczenia, czyli na próbę opowiadania przy udziale internetowej publiczności. Nie ukrywam, że zainspirował mnie Sławek Pastuszka z Pszczyny i dlatego zdaję sobie sprawę, że łatwo nie będzie, bo poprzeczka jest wysoko 😉 Nie możemy się spotkać na żywo, to spotkajmy się przez ekranami komputerów, czy komórek. W trakcie spotkania dozwolone picie kawy, herbaty, piwa, wina, palenie papierosów czy jedzenie chipsów. Stroje dowolne, czyli piżamy dzienne akceptowane 😉
Korona to dziś najczęściej wymieniane słowo we wszystkich mediach. Po wpisaniu „onej” do Googla na pierwszym miejscu pokazuje się „Koronavirus alert”, potem ileś tam stron na temat wirusa. Na szczęście dość wysoko jest nadal „Korona Kielce”. Uff 😉 Jeszcze nadal mamy inne korony w naszym świecie. Mamy koronę jako atrybut monarszy, są waluty o tej nazwie, niejeden z nas ma protetyczną koronę, za oknami widzimy korony drzew, wnet zobaczymy korony kwiatków, w Pieninach ciągle stoją Trzy Korony, a mój wpis być może czyta teraz ktoś, kto zdobył np. Koronę Gór Polskich. Jak widzicie jest tych koron multum, więc o tej, o której wszyscy teraz rozmawiamy, na chwilę zapomnijcie. Jest też bowiem coś takiego jak Korona Tory, czyli Keter Tora. To taka zewnętrzna ozdoba zwoju Tory. Korona symbolizuje Boga, ale także zwieńczenie życia pobożnego Żyda i jest symbolem uznania najwyższej władzy, świętości i mądrości Tory. I ja dziś o tej innej koronie, którą można pogłaskać, bowiem często spotyka się żydowskich nagrobkach. Poniżej zdjęcie z cmentarza w Złotowie (woj. Wielkopolskie).
Na macewach taka korona symbolizuje, że osoba zmarła była wyjątkowo pobożna, posiadała znajomość ksiąg religijnych. Może również obrazować to, że zmarły był cenionym członkiem społeczności, jak na tablicach nagrobkowych cadyków w Radomsku.
Zostawiam Was z przepięknymi koronami, jakie wybrałam dziś spośród tysięcy zdjęć, które przez lata robiłam na cmentarzach żydowskich. Oczywiście to ułamek, tego co mam na dyskach, ale myślę, że starczy, by choć na moment oderwać się od tego małego gnojka, którego nazwano coronavirus i który pokazuje nam, że w naturze wielki nie rządzi. Pojeździmy sobie po Polsce siedząc przed komputerami. Na początek „zagłębie koronowe”, czyli cmentarz żydowski w Częstochowie.
Teraz skok na południe i Ustrzyki Dolne.
Skoro jesteśmy na południu, to Lesko.
Z Leska przeniesiemy się do mojego ukochanego Leżajska, gdzie spoczął wielki cadyk Elimelech z Leżajska. Niestety w tym roku maleńka „korona” uniemożliwiła tysiącom Żydów z całego świata pielgrzymkę do jego grobu.
Ze wschodu śmigamy w okolice Jury do Pilicy. Może ktoś spróbuje tak rozłożyć ręce, jak to zrobiła Magda? Te dłonie w geście błogosławieństwa, oznaczają, że zmarły był z pochodzenia kohenem z rodu Aarona.
Skoro jesteśmy w Pilicy, to nie sposób nie zahaczyć o cudowne Żarki. Przy okazji, Wojtku macham Ci 🙂
Lecimy teraz do miasta, w którym korony na głowy nakładano królom. Kraków.
Zdrowie teraz najważniejsze, więc może do uzdrowiska śmigniemy 😉 Krynica Zdrój.
Z Krynicy wracamy w okolice Krakowa – do Niepołomic.
Na cmentarzach, które znajdują się na byłym terenach niemieckich, takich symboli nie ma zbyt wiele. Znajdziemy je jedynie na starszych nekropoliach, jak choćby w Wielowsi.
Kolejne korony są znowu z królewskiego miasta. Jesteśmy w stolicy przy ulicy Okopowej. Przy okazji możecie sobie przypomnieć jak wygląda śnieg.
Z Warszawy ponownie jedziemy na południowy wschód Polski. Na cmentarzu w Oleszycach w woj.podkarpackim jest wiele nagrobków, na których widać resztki oryginalnych farb na macewach.
Z Oleszyc mamy rzut beretem do Sieniawy. Tamtejszy kirkut to korona na koronie.
W maleńkich Rybotyczach na Podkarpaciu też znajdziemy interesujący nas element.
Zmieniamy kompletnie kierunek podróżowania i kierujemy się na zachód, do Białej w woj.opolskim. Kiedyś to miasteczko zamieszkiwało więcej Żydów niż chrześcijan, co było ewenementem na Śląsku.
Zostajemy w moim Heimacie i kierujemy się do Tarnowskich Gór, gdzie został pochowany pierwszy rybnicki rabin Karfunkel. Na jego grobie jest przepiękna korona i dłonie w geście błogosławienia.
Powinniśmy wrócić do Wielkopolski, od której zaczęliśmy. Cmentarz w Koźminie Wielkopolskim w powiecie krotoszyńskim jest przecudny.
Ale cudniejszy jest stary cmentarz w Cieszynie.
Takie samo cudo to kirkut w małopolskiej Bobowej.
Z Bobowej w miarę blisko do Łabowej w powiecie nowosądeckim.
Wracamy w okolice Częstochowy, czyli do Krzepic. Tamtejszy cmentarz to unikat z uwagi na ogromną ilość żeliwnych macew. Niestety nie znalazłam wśród swoich zdjęć żeliwnej korony w Krzepicach. Przeważają orły, jelenie i lwy.
Przenosimy się do województwa łódzkiego, czyli do Tomaszowa Mazowieckiego.
Zjeżdżamy w dół mapy do Proszowic w pobliżu Krakowa.
Jeszcze jedziemy na dół, tym razem do Ryglic w powiecie tarnowskim.
Zostając w tej okolicy podjeżdżamy do Tarnowa.
Benzyna ponoć tanieje, więc stać nas na to, by pokierować się daleko na północ, do Jastrowia w powiecie złotowskim na górnej granicy Wielkopolski. Uwaga na bycze mrówki!
Teraz Dolny Śląsk i Legnica.
Mijamy Olkusz…
… i zmierzamy do Sokołowa Małopolskiego.
Z Sokołowa jedziemy do Korczyny w powiecie krośnieńskim. Tu łapie nas ulewa 😉
W Dukli nadal leje.
W Żołyni pogoda się poprawia.
W Jarosławiu pogoda już idealna.
Powoli zaczynamy wracać na zachód mijając Żabno.
Zatrzymujemy się na moment w Dębicy.
Lekko zbaczamy z głównej trasy i przelatujemy przez Dąbrowę Tarnowską.
Wjeżdżamy do wiosennego Andrychowa.
Jeszcze czeka na nas Jaworzno.
Powoli powinniśmy lądować w domu, czyli w Rybniku. Niestety, na naszych cmentarzach nie zachowały się nagrobki. Ale, ale… możemy sobie na końcu zrobić podróż w głąb czasu i przenieść się do początku lat trzydziestych XX wieku. I wtedy zobaczylibyśmy, że i u nas na macewach były korony. Tym historycznym zdjęciem przedstawiającym stary cmentarz żydowski w Rybniku kończymy dzisiejszą wyprawę szlakiem korony, do której można się zbliżyć bez obawy utraty zdrowia. Trzymajcie się i nadal zostawajcie w domu! Zdrowia!
Słuchając „Asamitu” w Trójce mogłam opisać mijający 2019. To będzie 23. wpis w tym roku. Przy takiej muzyce zostały przywołane tylko pozytywne wspomnienia. No i statystyki blogowe, a te nie kłamią – ludzie tu wchodzą 🙂
Jak przeczuwałam 12 miesięcy temu, ten rok był niezwykły. Zaczął się od żydowskiej Ostrawy, bo tam Szuflada spędzała Sylwestra. Stolpersteiny, trzy cmentarze żydowskie i „pivo jako od Boha”. Bo skoro Czechy, to i dystans właściwy trzeba było mieć.
Potem było wysokie C, czyli w lutym Izrael i Palestyna. Zobaczyłam tyle rzeczy, miejsc i ludzi, że starczyłoby tego na trzy lata, a nie jeden rok. Moi współtowarzysze przeżywali emocje w grocie, którą uznano za miejsce narodzenia Jezusa, a ja na grobie Oskara Schindlera.
Znajomi zdawali sobie sprawę, że Ściana Płaczu to ważne
miejsce, ale to chyba mnie tam na maksa ściskało za gardło, gdy wkładałam w
szparę swoje i innych prośby.
Choć nie wiem, czy nie bardziej mnie dławiło, gdy stałam
przy strasznym murze, który zbudowali Izraelczycy, by oddzielić się od
Palestyny. Takich murów nie wolno stawiać, bez względu na to jakie są powody.
Oglądanie różnorakich kościołów nie robiło na mnie żadnego wrażenia, ale grób króla Dawida tak. Choć w sumie nie wiem dlaczego. Ani on mi brat, ani swat. Schindler – ok, bo od niego się u mnie zaczęło. Ale król Dawid? Widać może tam jaki czakram był, albo inny pieron.
Jak przysłowiowa Grażyna na wakacjach sfotografowałam się z wielbłądem i kupiłam 15 magnesów, które zdobią lodówkę.
Jak przeciwieństwo owej Grażyny, zachwycałam się chasydzkim Bobem Dylanem gdzieś na pustyni, wszystkimi kotami i zwykłymi obrazami tego niesamowitego kraju wielu kultur i religii.
Nie przypuszczałam wtedy, że pożegnanie z Ruth Manneberg w Nazarecie, po odwiedzinach w ich domu w Yaadzie, będzie tym ostatecznym „good bye”. Cudowna, ciepła „Jidisze mame”, a taką była Ruth, odeszła z tego świata ponad miesiąc temu 🙁
Powrót do „reality” zaczął się od występu Szuflady w Tarnowskich Górach. Tam, na zaproszenie Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, dotarłam z opowieścią o rodzinie Haase. Dobrze znać takich ciekawych ludzi, jak Mariusz 🙂
Początek wiosny to była inauguracja Festiwalu Kultur na Kopalni Ignacy. Chyba nikt się nie dziwi, że na pierwszy rzut poszedł Dzień Żydowski. Był kompletny misz masz i bałagan, czyli i pieczenie hamantaszy, i lekcja hebrajskiego, i warsztaty wycinanek, i wystawa rybnickich judaików, prelekcja o Alfredzie Glucksmannie, koncert piosenek w wykonaniu Teatru Midraszowego z Raciborza i na końcu spektakl „Gehinom”. To pomieszanie z poplątaniem wyszło i udało się na zabytkowej kopalni, w dzielnicy odległej od centrum.
Gdybym miała na szali rocznej
zważyć co było dla mnie najważniejsze w tym roku, to było nim bez wątpienia
przedstawienie o Stefci i Geni. Zobaczyłam je na premierze we Wrocławiu, potem
w trakcie Festiwalu Kultur i ostatni raz pod koniec roku w Domu Kultury w
Chwałowicach. W jakimś tam stopniu Szuflada czuje się mamą chrzestną, gdyż to
ja poprosiłam Kasię, by za temat na przedstawienie dyplomowe wzięła historię o
dwóch żydowskich dziewczynkach z Rybnika. Napisała scenariusz, wyreżyserowała,
a niesamowici aktorzy zagrali. Losy rodziny Rybów w ich wykonaniu powaliły na
kolana nie tylko mnie. Szacowni jurorzy na różnych konkursach uznawali „Gehinom”
za wart pierwszych nagród.
Dzięki Festiwalowi Kultur, który na Ignacym odbył się 4 razy, zachwyciłam się naszymi nowymi rybniczanami, czyli sąsiadami zza wschodniej granicy. Gdy myślę o Dniu Ukraińskim, to zaraz się w duchu uśmiecham. To był wielki zaszczyt i radość móc z Wami pracować. Fajnie Was spotykać w mieście 🙂
Gdy przywołuję ludzi z tego roku,
to jak zwykle los mi sprzyjał. Czyż poznanie i oprowadzanie po Rybniku kogoś
takiego jak Ben Judah to nie dar od jakichś wyższych sił? Ten brytyjski, choć może
amerykański, dziennikarz, pisarz, reportażysta, analityk polityczny i laureat wielu
prestiżowych nagród (m.in. nominowany do Nagrody im. R.Kapuścińskiego) dreptał
za mną po mieście i wsłuchiwał się w opowieści o swych przodkach, którymi
okazali się być moi ulubieńcy z Haase family. Co prawda w wywiadzie z Benem,
który ukazał się w Wyborczej, pani dziennikarka ciut pomyliła fakty, które jej
przekazałam, ale wiecie jak to jest z dziennikarzami 😉
Jeszcze jakby tego było mało, to
dzięki Benowi, Oli Klich i pani Bożenie Dudko – sekretarzowi nagrody
im.Kapuścińskiego, udało mi się po jakimś czasie uścisnąć rękę autorowi
biografii o Józefie Rotblacie w trakcie Gali wręczania Nagrody Juliusza.
W takich momentach to se myślę: taka sobie zwykła Małgosia, ze starej szuflady, a takie szychy kreślą dla niej takie miłe słowa i zapraszają na rauty. Potem nie dziwota, że nadciśnienie od sodówy atakuje.
Od pewnego czasu na fejsie obserwuję jedynie tych, którzy nie narzekają, nie jojczą, nie pitolą o polityce (stosuję eskapizm polityczny – jeśli jest to właściwe określenie na ucieczkę od bagna) a lukam se jedynie na tych, którzy robią wiele dobrego. Jedną z takich osób jest pan Darek Popiela. Pan Darek to sportowiec, olimpijczyk, który w niewiarygodny sposób upamiętnił Żydów z Krościenka oraz, w tym roku, z Grybowa. Byłam parę lat temu na cmentarzu w Grybowie i pamiętam tą górę cmentarną, trudne do przebrnięcia chaszcze i zamknięte wrota, za którymi nie można było dojrzeć niczego za wyjątkiem dżungli. Jakaż była wielka moja radość, gdy na ogólnopolskiej konferencji w Domu (czytaj: Domu Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach), stojąc w kolejce do stolika z kawą, kątem oka dostrzegłam, że ten wielki, ale jakże skromny synek stoi za mną. Jezusiczku kochany! Z małym plecaczkiem, stoi za mną TEN, który tyle zrobił dla zgładzonych i zapomnianych! Pan Darek ze swoją ekipą, w 2020 roku, upamiętni Żydów z Czarnego Dunajca. Śledźcie ich poczynania na „Ludzie, nie liczby”.
Gdy jestem przy Gliwicach, to muszę powiedzieć, że nadal odwiedzam to miasto, które pokochałam jak swoje, bo i ono mnie przyjęło jak swoją. Rybnik tam jest obecny. Uwielbiam załogę i bywalców Domu Pamięci, bo takich to dziś ze świecą szukać. Moja pogadanka, połączona ze skypową rozmową z prof. Miriam Glucksmann była dla mnie ważnym wydarzeniem tego roku.
2019 rok to, jak zwykle spotkania ze spacerowiczami i tymi, których interesuje żydowska, ale nie tylko, historia Rybnika. Dzięki współpracy z Superfundacją, seniorzy z Rybnika posłuchali o żydowskich kobietach z naszej pipidówy, czy o zasługach Juliusza Rogera. Z kolei dzięki zaproszeniu DK Niedobczyce, mieszkańcy tamtejszej dzielni dowiedzieli się, że nie tylko katolicy na Śląsku mieszkali.
Jako przewodnik Szuflada też miała pełne ręce roboty (zawsze macham tymi łapskami jak adehadowiec). Gdyby wszystkie grupy odwiedzające Rybnik były tak cudne i ciekawe, jak chórzyści z Poznania, którzy wpadli w zachwyt nad kiczowatą Art. Cafe, czy też goście z zaprzyjaźnionego miasta w Chorwacji, to mogłabym dreptać po mieście codziennie, bez względu na pogodę.
Niezwykle sympatycznie Szuflada spędzała wiosenne godziny z młodzieżą z IV LO im. Mikołaja Kopernika z Chwałowic. Zresztą nie było to moje pierwsze spotkanie z licealistami z własnej dzielni. Tym razem były to warsztaty w ramach projektu Erasmus+ pt. EuroSpot. A tak po ludzku mówiąc, to młodzi ludzie robili aplikację opisującą ciekawe miejsca w naszym mieście.
Szuflada nie zapomniała o zapomnianych cmentarzach żydowskich. Czy ktoś z Was słyszał o Lędyczku? Albo o Szubinie? No nikt. Przy okazji odwiedzin w magicznym Złotowie, udało mi się zaciągnąć Płoszaja na wiele cmentarzy, które odwiedzają jedynie kleszcze, komary i bycze mrówy. Debrzno, Lędyczek (tam doszło do awantury rodzinnej, bowiem Płoszaj się upierał, że tam gdzie zajechałam z lokalsem to nie cmentarz żydowski, ale w końcu znalazł reszteczkę macewy i ustąpił), Złotów, Rynarzewo, Szubin, Odolanów, Bobolin, Rusko koło Darłowa, Jastrowie, Sławno, Szczecinek (gdzie cmentarz opisano jako teren „pocmentarny”!) – zostały dopisane do listy ponad 300 kirkutów, na których już byłam.
Jak w latach ubiegłych udało mi się nawiązać kontakt z kolejnymi potomkami rybnickich Żydów, jak choćby z wnukiem dr. Waltera Gordona, wnuczką Harrego Priestera (oboje sami mnie znaleźli natrafiając na wpisy o ich przodkach na Szufladzie), czy z rodziną Otto Apta aż w dalekiej Boliwii. Nie muszę dodawać, że kontakty z tymi dawno odszukanymi zachowuję i utrzymuję.
2019 to wydanie dwóch, ważnych dla Szuflady, publikacji. Mój ulubiony ulubieniec i bliski kolega Sławek Pastuszka napisał i wydał wspomnienia naszego wspólnego pszczyńsko-rybnickiego Żyda. Promocja książki pt. „Zostałem tam 4 lata” miała miejsce w Pszczynie oraz w Rybniku. Bardzo mi miło, że wzmianka o Szufladzie znalazła się w książce Sławka. To dla mnie nobilitacja.
Drugą istotną pozycją są „Rybniczanie” wydani przez nasze Muzeum. Dla mnie, jako mamy, to kolejny powód do dumy, bowiem ma w niej udział moja Dusia, która napisała artykuł o Josefie Mannebergu. Przez Magdusię zresztą cały rok byłam fruwająca i puszyłam się jak paw 😉 Muszę też podziękować pani dr Ewie Kulik za bardzo wnikliwe i rzeczowe podejście do rodziny żydowskich browarników. Cieszy to, że od wielu lat nasi Żydzi nie są już zapomniani.
Udało się jesienią mijającego roku doprowadzić do – prawie szczęśliwego końca, sprawę uratowanych w Rybniku macew z cmentarza w Dębowej. Dzięki zaangażowaniu Stowarzyszenia Blechhammer 1944 z Kędzierzyna-Koźla, Szuflady oraz muzealników, macewy trafiły do Muzeum Ziemi Kozielskiej. Być może kiedyś wrócą tam, skąd zostały skradzione. Szuflada namiary na wójta Reńskiej Wsi ma i będzie od czasu do czasu molestować w tej sprawie.
Nie porzuciłam swoich „talentów” detektywistycznych i również w tym roku rozgryzałam historie i losy tych, którzy choćby przez parę lat, ale jednak byli związani z Rybnikiem i okolicą. No i właśnie przez takiego jednego Salo, nie zdążyłam opisać 12 nastolatków ze zdjęcia zrobionego w Rybniku w maju 1921 r. Zostało mi troje, gdyż dwóch dziewczyn i tak nie opiszę, bowiem nie znam ich imion ani nazwisk. Na razie ważniejszy był Salo Brauer i jego rodzina oraz Kasia, która naciska na rozwikłanie losów tego niewiadomskiego oberżysty, który skakał z rodziną po całym Śląsku.
Sprawę Salo, mimo trudności, już bardzo polubiłam. Jak bowiem nie lubić tego szaleństwa, gdy dzięki Salo pije się z Michasią bruderszafty mineralką na polach, po których on nadal chadza, jeździ się dla niego do archiwum w Raciborzu, zwiedza menelskie kamienice w Chorzowie, używa wszelakich kontaktów (Jasiu! Mikołowianie! Piotrku! Genealodzy z GerSIG! Macham Wam!), by tylko wydobyć na światło dzienne jakiś mało znaczący, ale jakże w sumie ważny, fakt, fakcik, faktuniek z jego życia.
Rok był fantastic, jak to mówi nasz wolontariusz z Gruzji. Ludzie byli jeszcze bardziej fantastic. Cieniem się kładzie jedynie śmierć Marcysi Nowotki, która zawsze sprawdzała co piszę i jak piszę. Została staruteńka Mrużka, która generalnie ma wsio w dupie i rzadko zagląda do Szuflady.
Czarna z charakteru i maści Marcelina zawsze ingerowała w pisanie, włażąc na klawiaturę. Dla Marceliny moje odkrycie z końca roku: „Wiśnia” Kaśki Sochackiej. A ja tęsknię…
Wszystkiego dobrego na ten kolejny, przestępny rok. Ten rozpoczynałam od zdjęcia z Januszem Radkiem. Sądzę, że następny zacznę od foty z Janem Emilem Młynarskim, czego i Wam życzę. Pamiętajcie: w życiu trzeba też myśleć o dancingu, salonie i ulicy, czyli o swoich własnych małych przyjemnostkach. Trza się otaczać takimi co witają balonami, dużo się uśmiechają, kochają koty, piwo, przekleństwa i właściwą muzykę.
Fotografie: Adam Grzegorzek, Magda Płoszaj, Asia Sidorowicz, Muzeum Ziemi Kozielskiej, Mariusz Gąsior, IV LO w Rybniku, Kasia Buchalik, Andrzej Kieś, Gazeta Rybnicka, Kasia Rząsa, DK Niedobczyce, friendy z Izraela, no i własne.
Dziś następny z „Pięknych i młodych”, choć nie kolejny z tego zdjęcia. Omijam na razie centralną i najbardziej rzucającą się w oczy postać na fotografii, czyli Theę (Dorotheę) Priester. Co prawda będę o niej pisać, ale nie jej poświęcam ten wpis. Dzisiejszym bohaterem jest Fritz Aronade, przystojny i uśmiechnięty młodzieniec, obejmujący właśnie dziewczynę o imieniu Thea. Jego historia jest długa, smutna i pełna niewyjaśnionych zagadek i dziś według mnie mija 80 lat od jego śmierci. Po raz pierwszy cały wpis podzielę na podrozdziały.
Dzieciństwo i młodzieńcze lata
Fritz, a raczej przy narodzeniu Friedrich Jonas Aronade, przyszedł na świat 5 lipca 1904 roku w Rybniku przy ulicy Schloßstraße. Poniższy akt urodzenia sucho opisuje jego życie od samiuśkiego początku, do ostatecznego końca, co wam później wyjaśnię.
Jego tatą był Aron (Alfred) Aronade, a mamą Betty z domu Cohn. Friedrich urodził się 3 lata po śmierci dziadka Jonasa (zresztą na jego cześć dostał drugie imię) założyciela firmy Aronadych – firmy, która od drugiej połowy XIX w. aż do wybuchu II wojny istniała w Rybniku. Do tej rodziny m.in. należały kamienice przy Rynku i wzdłuż ulicy Zamkowej (od numeru 2 do 6), na tyłach tej ostatniej do dziś jest coś na kształt kuczki. Z okien swoich mieszkań widzieli synagogę i dymiące kominy browaru Müllera.
Fritz, bo tak go zwano, miał jedną starszą o 4 lata siostrę o imieniu Bertha. Pierworodna córeczka Alfreda i Betty – Gertrud, zmarła gdy miała 3 latka. Jak więc widzicie nie była to jakaś wyjątkowo liczna rodzina, choć sam Alfred miał wiele sióstr i braci, ale wszyscy oni wyprowadzili się z Rybnika. Alfred, jako jedyny z dzieci Jonasa, został w naszym mieście po plebiscycie i podziale Śląska i prowadził „Jonas Aronade Kolonialwarengrosshandlung”, czyli „Jonas Aronade Skład kolonialny”. Należał do elity żydowskiej naszego miasta. Był w zarządzie gminy, miał poważną firmę, kamienice, lokale, z wynajmu których czerpał dochód, liczono się z nim w mieście. Młody Fritz dorastał na pewno w luksusowych warunkach. Gdy patrzę na jego twarz wyobrażam sobie żartownisia, duszę towarzystwa, chłopaka, w którym na mur kochały się młode dziewczyny i który był lubiany. W swoich artykule o rybnickich rabinach (był opublikowany w książce „Życie religijne w Rybniku i powiecie rybnickim w XIX i XX w. wydanej przez Muzeum w Rybniku) przytoczyłam słowa Alfreda Aronade, napisane do rabina Artura Rosenthala. Rabin ten urzędował w Rybniku do marca 1920 r. Pozwolę sobie je tu przytoczyć: Z powodu Pańskiego odejścia z Rybnika odczuwam potrzebę, Panu jeszcze raz w ten sposób z całego serca podziękować, że Pan, synowi mojemu Fritzowi, podczas jego nauki w tutejszym gimnazjum udzielał korepetycji z greki, łaciny, francuskiego i niemieckiego, dzięki czemu mógł on z Pańską pomocą i dzięki Pańskim umiejętnościom dydaktycznym regularnie swoje wyniki polepszać. Pan nie tylko przyswoił mu wymaganą wiedzę, a nawet więcej, udało się Panu dać mu radość z nauki i tym samym dać mu skarb na całe życie, czym dla niego jak i dla nas pozostanie Pan niezapomnianym. Ze szczerym uznaniem Pański – Alfred Aronade.
List, z datą 1 maja 1920 r., znajduje się w zasobach Instytutu Leo Baeck’a w Nowym Jorku, a tłumaczenie dla mnie zrobiła pani Beata Bistram. Fritz nie tylko był przystojny, ale i w miarę dobrze wykształcony. Rodzice dbali o przyszłego następcę i spadkobiercę. Tata Alfred wiedział, że wiedza to ważna sprawa.
Pierwsza miłość
Przeglądając swój stary artykuł o rabinach przypomniało mi się, iż kolejny z rybnickich rabinów Dawid Dagobert Nellhaus, w swoim małym notatniczku (też go można znaleźć na stronie wspomnianego wyżej Instytutu) pod datą 22 maja 1921 r. zanotował, że w tym dniu odbyła się uroczystość 50. urodzin Adolfa Aronade. Być może właśnie wtedy zrobiono zdjęcie moim „pięknym i młodym”? Stroje nastolatków oraz bujne liście na drzewach mogą wskazywać na maj. A zapewne na taki „Geburstag” było zaproszonych wielu ważnych obywateli miasta z rodzinami. Na zdjęciu, które pokazywałam już wielokrotnie widać, iż Fritz i Thea Priester byli sobie wtedy przeznaczeni. Mowa ciała mówi wiele 🙂 Ta niedbale przerzucona ręka na ramieniu dziewczyny. To muśnięcie jej szyi. Thea jest tu gwiazdą. To z niej bije blask. Kokietka. No popatrzcie i pomyślcie sami…
Moją tezę można by obalić, gdyby nie drugie zdjęcie Fritza i panny Priester. Na nim na 100% widać, że przytulający się pod parasolem młodzi ludzie byli parą. Oboje piękni i młodzi. Oboje szczęśliwi. Oboje zakochani. Te pierwsze zauroczenia młodzieńcze są zawsze silne 😉
Jak już jednak wiecie Thea, czyli Dorothea nie została panią Aronade. Opisując życie pierwszej z lewej dziewczynki – tej w białych rajtach, zdradziłam wam już dlaczego. ➡ http://szufladamalgosi.pl/piekni-i-mlodzi-herta-tulla-priester/ Oczywiście to moja teoria i szufladowe fantazje. Tym, którzy nie chcą czytać starego wpisu przypomnę w skrócie, iż za 4 lata od zrobienia zdjęcia, 21-letnia Thea poślubiła, starszego od siebie o 15 lat, goleszowskiego Żyda Maxa Grauera. Czy to Fritz się nie zadeklarował, bo wolał życie kawalera, czy też Thea zakochała się w przybyłym do Rybnika dojrzałym przedsiębiorcy, dziś już nie stwierdzimy. Czy Fritz cierpiał? Kto wie… Może na pocieszenie wtedy ojciec kupił mu motocykl marki Ariel?
Lata trzydzieste
W międzyczasie wydoroślała i wypiękniała siostra Thei – ta od białych rajtów, no i Fryc uznał, że czas na ustatkowanie się. W marcu 1931 roku pod chupą przyrzekł Hercie Priester miłość.
Miał wtedy 27 lat, a jego wybranka 22. Jednym ze świadków na ślubie był wiekowy już dziadek panny młodej – Noah Leschcziner. Fryderyk od jakiegoś czasu już pracował z ojcem, który w 1934 roku prawnie zrobił go współwłaścicielem firmy „Jonas Aronade”.
Młodzi mieszkali w pięknym mieszkaniu przy ulicy Zamkowej 2. Po jakimś czasie urodziła im się córeczka Wera. Co prawda pojawiały się różnorakie problemy biznesowe, typu włamania do składu (choćby przez członków bandy Siwca, czy niejakiego Piechoczka), samobójstwo inkasenta firmowego, grzywny za sprzedaż cyganionej sody, problemy z płatnościami przez odbiorców towarów i najemców, ale życie Fritzowi i Hercie płynęło chyba raczej spokojnie.
Oprócz bycia wspólnikiem swego ojca, Fryderyk był też samodzielnym biznesmenem. Wszystko szło tak jak powinno, za wyjątkiem pogłosek o strasznych rzeczach, jakie dotykały członków rodziny Aronadych, którzy lata temu wybrali za swą ojczyznę Niemcy. Berliński kuzyn już w 1933 r. został zwolniony z posady dyrektora banku. Ciocia Regina, wraz z całą rodziną musiała wyemigrować ze stolicy Niemiec do Holandii. Tak przy okazji powiem, że nie uratowało jej to przed śmiercią w komorze gazowej Birkenau. Brat taty Adolf Aronade, onegdaj w Rybniku prowadzący na Rynku sklep z porcelaną, musiał się wyprowadzić ze swego berlińskiego mieszkania i stracił pracę. On i jego żona życie zakończyli w obozie koncentracyjnym Theresienstadt ➡ http://szufladamalgosi.pl/doris-aronade-her-story/ Listy od cioci Emmy też były pełne lęku o przyszłość, choć zapewne nie przeczuwała jeszcze, że człowiek ze zbrodniczej organizacji i w czarnym mundurze strzeli do niej nad wielkim rowem gdzieś pod Rygą ➡ http://szufladamalgosi.pl/z-rybnika-do-lasu-bikernieki-czyli-o-emmie-z-rodu-aronadych/ Te wieści na pewno docierały do sielankowego Rybnika, w którym co prawda zdarzały się jakieś wybryki antysemickie, ale były one niczym w porównaniu z tym czego doświadczali krewni w Berlinie. Młody Aronade był lubiany. Handlował, bo to lubił i był w tym dobry. Córeczka chowała się zdrowo i bawiła z synem polskiego adwokata, który wynajmował w kamienicy Aronadych i mieszkanie i gabinet, przy okazji występując jako ich prawnik w wielu procesach. Na Szufladzie niedawno opisałam słowa jednej wiekowej rybniczanki, która pamiętała Fritza. „Pani, jo chodziła przed wojnom, z mamom do Aronadych po maszkety. Pani, łon – tyn młody Aronade stoł przed sklepem i nawoływoł: Komm her, komm zu uns. Neue Ware! Pani, a jaki łon był gryfny! Jaki szykowny!”. Oczy tej ponad 90-letniej kobiety błyszczały, gdy opowiadała o młodym Fritzu. Patrząc na niego jako młodego chłopaka, można sobie wyobrazić, jakie z niego było ciacho przed czterdziestką. Byli z Hertą piękną parą.
„Dlaczego pani w tym grzebie”
Doszłam do momentu, który będzie jednym wielkim domysłem i pozostanie ogromną zagadką, której raczej nie rozwiążę, choć w ostatnich dniach poruszyłam wszystkich i wszystko co się dało, by dojść do prawdy. Zwoje mózgowe mi się przegrzewały od analizowania skrawków informacji. Przy okazji wydaje mi się, że zrzuciłam Fritza z piedestału bohatera. Choć…myślę, że jak przeczytacie poniższe słowa uważnie, to sami ocenicie, czy bohaterem jest się gdy ginie się jako żołnierz, czy można nim być nawet, gdy się ginie jako cywil. Po kolei jednak. Od lat wiem, że Fryderyk Aronade widnieje jako żołnierz, który zginął w obronie Rybnika. Na cmentarzu komunalnym, przy pomniku upamiętniającym tych, którzy polegli we wrześniu 1939 roku, jest tabliczka poświęcona Fritzowi. Jest na niej data urodzenia i śmierci. Co dziwne, on jeden zginął/zmarł w listopadzie 1939 r. Napis informuje, iż było to w Rybniku. Okej, mógł odnieść rany i umrzeć w szpitalu. Mógł. Pozostali polegli mają podane stopnie wojskowe i datę z początków września. Fryderyk nie ma stopnia wojskowego, ani jednostki.
Co ciekawe, na pomniku żołnierzy radzieckich, który jest przy mogile zbiorowej czerwonoarmistów poległych pod koniec wojny w okolicach Rybnika, Fryderyk też jest wymieniony (oczywiście cyrlicą), jako poległy w 1939 roku. Tu należy dodać, iż Rosjan pochowano w tym miejscu po 1947 r., a przedtem tutaj, od początku lat 30-tych, istniał nowy cmentarz żydowski. Zlikwidowano go, gdy grzebano tu ekshumowane szczątki Ruskich. Taki zonk! Fritz jest i u Ruskich i u naszych. Na poniższym zdjęciu przy nazwisku Fritza widać położony przeze mnie kamyk.
Kolejna zagadka, to dopisek zrobiony ołówkiem na akcie urodzenia Fritza. Dokument ten znajduje się w archiwum w Raciborzu. Ktoś dopisał krzyżyk (symbol śmierci) i datę 4.9.1939 oraz słowa: Woschczytz Kreis Pless, czyli Woszczyce powiat Pszczyna. Woszczyce to dziś część Orzesza. Wspominałam na początku, że ten akt opisuje całe jego życie. Początek i koniec.
Ta adnotacja świadczy o tym, że Fritz zginął/zmarł 4 września w Woszczycach, a nie 10 listopada w Rybniku. W okolicy Woszczyc do niewoli dostali się niektórzy żołnierze 75 pułku piechoty, który bronił Rybnika. Wśród nich był, zamordowany 5 września w Nieborowicach, dowódca Jan Kotucz. To przez jakiś czas utwierdzało mnie w fakcie, że mój Fritz był też żołnierzem (w końcu ma tablicę) i zginął w Woszczycach, gdzie byli i nasi obrońcy Rybnika. Nie pasowało mi to, że nie miał stopnia wojskowego, oraz to, że nie wymienił go w swej książce o obronie naszej ziemi historyk pan Jan Delowicz. Przyjmowałam wersję, iż mógł zginąć jako cywil. Jego zwłoki jakoś sprowadzono do Rybnika i pochowano go na cmentarzu żydowskim (tym nowym), a potem gdy robiono w tym miejscu cmentarz dla Ruskich „wciepnięto” go do przysłowiowego jednego wora jako żołnierza września. No bo poległ w tym miesiącu. Od razu zakładałam, że niemiecka adnotacja jest bardziej pewna od daty listopadowej. Niemcy byli skrupulatni, a Ruscy i Poloki to burdeloki. Dla mojego serca bardziej pasowała mi wersja Żyda-żołnierza i bohatera. Rozum jednak coraz częściej mówił, że to mało prawdopodobne.
W ostatnią niedzielę, czyli dokładnie w 80-tą rocznicę wybuchu wojny, udało mi się porozmawiać z panem, który urodził się w kamienicy Aronadych w 1939 r. Pojechałam do młodszego z synów adwokata Emila Motyki, który przy Zamkowej prowadził kancelarię i mieszkał w kamienicy wraz z Fritzem, jego żoną Hertą i małą Werką.
I mi się wsio obaliło i chyba wyjaśniło. Na samym początku rozmowy, pan Bolek na mnie spojrzał z politowaniem i spytał: „Dlaczego pani w tym grzebie?”. Ja na to: „Bo muszę.” A pan Bolek: „Dziewczyno, na co ci to?”. „No mus mam”. „A w cholerę z takim musem”. A potem opowiedział to, co wiedział od swego ojca. Otóż 1 września adwokat i Fritz Aronade, zaraz z rana, umówili się, że będą uciekać na rowerach w stronę Żor. Rodzina adwokata już wcześniej wyjechała. Fritz się wahał. Ponoć płakał. Adwokat go popędzał, ale Fritz nie ruszał. Może już wtedy Wehrmacht paradował pod ich kamienicą. W końcu adwokat pojechał na tym rowerze w stronę Żor. Potem dowiedział się, że Fritz został zabity gdzieś w okolicy Żor. To by się zgadzało, bo Woszczyce to rzut beretem od Żor. Od pana Bolka się dowiedziałam, że na pewno żołnierzem nie był. Na moje pytanie o żonę Hertę i maleńką Werę usłyszałam tylko: „Ha! Wiem tylko co moja mama mówiła: „Ja żałowałam, że przynajmniej Wery nie wzięłam, bo może by…” 🙁 I więcej mama nie dodawała. Sama wiem z innych plotek, że Herta i Wera zostały zadenuncjowane i wojny nie przeżyły. Rozmawialiśmy se z panem Bolkiem ze 2 godziny. Opowiadał jak to jego starszy brat ponoć wymykał się do Werki, bo byli dziećmi i bardzo się lubili. No i że Aronade bardzo bogaci byli. Na odchodnym jeszcze raz mnie zapytał: „Po co dziołcho w tym grzebiesz?” No grzebię, by oddać hołd żydowskim ofiarom z Rybnika. Tylko tyle i aż tyle.
Nurtowała mnie jeszcze data śmierci Fritza. Dzięki uprzejmości pani z USC (bez protekcji się nie obeszło, bo RODO SRODO ;-)) wiem, że Fritz nie zmarł/zginął w Rybniku, gdyż jego aktu zgonu u nas nie ma. Najpewniej było to w tych Woszczycach. Tak więc reasumując. Tablica upamiętniająca Fryderyka Aronade na pomniku żołnierzy września nie jest właściwa, gdyż nie zginął jako wojak. On nie bronił Rybnika, a uciekał przez hitlerowskim najeźdźcą. Być może znalazł się w miejscu, gdzie byli nasi żołnierze i ich wzięto do niewoli a jego kropnięto, bo był Żydem. A może dostał przypadkową kulką. Może chciał wrócić stamtąd do domu i się nie udało. Na pewno był w tragicznej sytuacji i potwornym stanie ducha drżąc o zostawioną rodzinę oraz o siebie. Niewłaściwa jest data jego śmierci na pomniku. Czy jego tablica powinna tam być wśród innych, nie mnie oceniać. Kiedyś popełniono błąd i zrobiono z niego żołnierza i teraz chyba nie ma sensu tego zmieniać. Prawda jest jednak inna. Fritz był cywilną ofiarą. Takich w mieście było więcej i nie są wymienieni jako obrońcy, jak bohaterski Jan Kotucz.
Niejasne są
jeszcze okoliczności zaginięcia jego ojca Alfreda Aronade. Po wojnie, jeden z
ocalałych członków dalszej rodziny poszukiwał o nim informacji w prasie
polskiej. Podawał wówczas, iż ostatnie wieści od Alfreda były z 1943 roku z
dalekiej Rosji. Tak jakby Alfredowi udało się uciec na Wschód, ale nie udało
się dotrwać końca wojny. To akurat nie jest dziwne, bo swój wiek miał, a ruski Daleki
Wschód to sami wiecie…
Firmę Aronadych w czasie wojny miał w zarządzie komisarycznym volksdojcz. A kamienice przeszły na skarb państwa w 1957 roku. Dziś mija 80. Rocznica zamordowania Fryderyka Aronade, którego zwłoki prawdopodobnie spoczęły na cmentarzu żydowskim, na którym po wojnie pochowano żołnierzy Armii Czerwonej. Choć nie należy mu się tabliczka żołnierska, to należało mu się upamiętnienie z mojej strony. Córka Wera i żona Herta zostały na pewno spalone w obozie zagłady i im też należy się upamiętnienie. Po Aronadych zostały nam przepiękne kamienice w centrum miasta, kilka dokumentów w archiwum, jakieś anonse w starej prasie i kilka kupionych przeze mnie starych druków.
NIECH DUSZE ICH BĘDĄ ZWIĄZANE W WĘZEŁ ŻYCIA
P.S. A kokietka Thea Priester dobrze wyszła na tym, że nie wyszła za Fritza. Jej udało się wojnę przeżyć. O tym jednak już nie dziś.
To nie będzie wpis sponsorowany, a autentyczny zachwyt Ślązaczki (z wielkopolskimi fragmentami DNA) nad jednym miastem.
Od lat Płoszaj, czyli mąż, jeździ raz do roku do Złotowa – małego miasta w północnej Wielkopolsce. Razem z całą zgrają Hanysów jeżdżą tam na turniej skatowy. Tak, tak, nie tylko na Śląsku się gra w tą dziwną grę, której do dziś nie skumałam. Płoszaj mnie zawsze namawiał, bym z nim pojechała do tego Złotowa, który nawet mało wrażliwego chłopa zachwycał. W końcu dałam się namówić. Plan był taki: on se będzie grać tymi szelami, dupkami i hercami, a ja mam mieć luzy i cmentarze żydowskie w okolicy. Zapomnianych cmentarzy zaliczyliśmy przez te kilka dni urlopu sporo, ale nie o nich chcę napisać. Dziś moim bohaterem będzie Złotów – kiedyś Flatow.
Miasteczko cudo. Miasteczko zachwyt. Miasteczko, które mnie urzekło, zachwyciło, oczarowało, olśniło, które mi zaimponowało, zaczarowało i do którego na pewno jeszcze muszę wrócić. Zdaję sobie sprawę, że jak wszędzie tak i w Złotowie są jakieś minusy i niedociągnięcia, ale ja – jako turystka ich nie dostrzegłam. Jestem pełna uznania dla władz miasta (obecnych i byłych) i dla złotowian. Wiem, że dobrem odziedziczonym jest przepiękne położenie miasta. Jeziora, lasy, daleko od trującego przemysłu – to wartości, które nie każda miejscowość w Polsce ma dane „ot tak sobie”. Tu przyroda i krajobraz tworzą klimat.
Ale wiecie, że jest wiele miejsc, które też mają cudowne otoczenie i co z tego, skoro nie potrafią tego wykorzystać. Złotów potrafi. Od początku jednak 🙂 Upalną, czerwcową sobotę zaplanowałam na zwiedzanie i przetreptanie miasta. Zawiozłam Płoszaja na turniej, a sama, zaopatrzona w przygotowane zapiski ruszyłam w teren. Wiadomym było, że pierwsze miejsce to będzie cmentarz żydowski. Zaparkowałam pod Żydowską Górą, wypsikałam się antykleszczowo i weszłam między stare ogromniaste dęby. Widziałam setki cmentarzy żydowskich, więc swoje wiem na temat ich zachowania, utrzymania, zaniedbania, itd. Tu, w Złotowie, stosowna tablica informacyjna, proste lapidarium z macew i współczesna płyta pamiątkowa. Pogłaskałam macewy, bo tak trzeba. Kamyki zostawiłam. BRAWO WY za takie upamiętnienie!
Kolejne miejsce, które miałam na liście to dawna rezydencja myśliwska Działyńskich. Żadna tam ruina, a dość dobrze utrzymany obiekt, choć obecnie budynek mieszkalny. W pobliżu parki, piękne rondo, wszędzie kwiaty i zieleń. Ta zieleń i drzewa w Złotowie zachwycają. Mieszkam w mieście, które też jest zielone, ale w porównaniu ze Złotowem „ma na noc”.
Potem zrobiłam myk do centrum, poszukałam darmowego parkingu i ruszyłam „szłapcugiem” po tym „Wielkopolskim Zdroju”. Miasto nie jest duże, ale ma tyle interesujących punktów, że co rusz to stawałam, przysiadałam na ławeczkach, czytałam jakieś tablice, cykałam foty, więc dotarcie do ratusza trochę mi zajęło. Skoro po drodze był piękny budynek starostwa z pomnikiem Piasta Kołodzieja, parki z opisami historycznymi, rzeźbami, fontannami, kamieniczki, czy też pałacyki „cudeńka”, fantastycznie rozwiązane ścieżki rowerowe, to musiało to trwać. O upale nie wspominając.
Nie jestem rowerzystą, więc ścieżki dla dwukołowców generalnie mnie nie interesują. W moim mieście mi się nie podobają. Tu, zaczęłam je analizować i stwierdziłam, iż Złotów nie zabiera kierowcom przestrzeni, nie wycina drzew, które stoją na drodze rowerzystów, nie tworzy jakichś porąbanych kontrapasów pod prąd. Złotów potrafi pogodzić tych, którzy przemieszczają się na dwóch czy czterech kołach oraz na nogach. Jest droga, jest szeroki chodnik, na którym wydziela się pas dla cyklistów. A wsio to w cieniu ogromniastych lip, cisów i wszelakiej zieleni, jakiej moglibyście sobie zamarzyć w swoich miastach. BRAWO!
Dotarłam do ratusza stojącego przy rondzie z jeleniem – symbolem miasta. Jeleni w Złotowie od groma. Bardzo to piękne, że herbowy symbol jest tak często wykorzystywany w przestrzeni miejskiej. BRAWO! W moim mieście tego brakuje. Można posłać smsa, by jeleń obrócił się dookoła swojej osi rycząc jak w trakcie godów. BRAWO!
Naprzeciw ratusza stoi Dom Polski, a przed nim rzeźba zasłużonego dla tego regionu księdza Bolesława Domańskiego – polskiego duchownego katolickiego, doktora filozofii i działacza Związku Polaków w Niemczech. Wszystko stosownie opisane. Cały Złotów jest opisany i otablicowany, by turysta nie musiał sięgać do netu, nie musiał nosić przewodnika, czy map. Miód, malina dla miłośników historii. BRAWO!
Pod ratuszem się zorientowałam, że muszę przyspieszyć, by zdążyć do muzeum przed jego zamknięciem. Szybko deptu, deptu, podziwiając co mijałam, dotarłam pod szachulcową kamieniczkę z XVIII w., wyglądającą jak z bajki. No ŁAŁ!!! Strużki potu mi leciały spod kapelusza przeciwsłonecznego. Weszłam do maleńkiego historycznego raju, przed którym elegancko zakręcała ścieżka dla rowerzystów, nie burząc spokoju kierowców.
Od wejścia uśmiechnięta pani. Zero nadąsania, bo sobotnim popołudniem przyszedł turysta. Książek tematycznych multum. Magnesy, pamiątki ceramiczne z elementami grafiki krajeńskiej, herbatki złotowskie o boskiej nazwie „Ryk jelenia”, które kupiłam dla przyjaciół z Hoyma, aniołki krajeńskie, kubki, figurki, breloczki, serwetki z haftem krajeńskim i cała masa innych gadżetów. Czułam się jak w sklepie z pamiątkami we WRO lub KRK, choć tam to większy kicz i tandeta.
Miałam jeden cel zakupowy: „Żydzi powiatu złotowskiego (1859-)1874-1945” Joachima Zdrenki. Kupiłabym tam jeszcze parę książek, ale uznałam, że herbatki, magnesy i ta bycza pozycja o lokalnych Żydach styknie. Poszłam zwiedzać to niby maluteńkie, ale jakże bogate i fenomenalnie zagospodarowane muzeum. Zbiory archeo całe obcykałam dla Młodej. Gdy ujrzałam zewnętrzny dziedziniec, to padłam z zachwytu. Maryjko złota, genialne wykorzystanie miejsca! A jak zobaczyłam lapidarium z nagrobków (w tym i żydowskich), to byłam w siódmym niebie. Judaików w sumie sporo wyłuskałam w zbiorach. Pokoiki ekspozycyjne maciupeńkie, ale właściwie wykorzystane. I wysikać się mogłam, i mineralki napić, i nikt za mną nie łaził patrząc, czy czego nie kradnę, jak to bywa w innych muzeach. Dowiedziałam się co mam zobaczyć, gdzie iść. BRAWO!!! Dziękuję za tą rewelacyjną lekcję historii. I serdecznie pozdrowienia dla pani, która wtedy miała dyżur. Po przejściu całego miasta zrozumiałam jej słowa, że tu znalazła swoje miejsce na Ziemi.
Z ciężką taszą (picie, Żydzi złotowscy, magnesy, parasol i inne ciężary, które kobiety zazwyczaj noszą) ruszyłam dalej. Kawalątek od muzeum jest Plac Paderewskiego. Niby rynek. Celem moim było zobaczenie upamiętnienia złotowskiej synagogi, wysadzonej i rozebranej jeszcze przez Nocą Kryształową. W miejscu, w którym stała znajduje się obrys jej murów, zaznaczony specjalną kostką brukową. Mniej więcej w miejscu, w którym było aron-ha kodesz umieszczono pamiątkową tablicę. BRAWO!
Na placu kolejna fotanienka. W jego pobliżu stary spichlerz, stary bruk (!), inne szachulcowe domki, tablice informacyjne. Rozpływałam się z zachwytu i upału niestety.
Kościoły to nie moja bajka, ale wstępuję czasami, by uspokoić myśli i duszę. Kościół farski piękny, choć zamknięty. Znowu wszędzie stosowne opisy. Podobało mi się to, że nie są one lakoniczne, a dość szczegółowe. Nie każdy turysta jest pobieżny.
Od wczesnobarkowego kościoła pw. Wniebowzięcia NMP ruszyłam w stronę Jeziora Złotowskiego, potem nazad do miasta, pod areszt (bo piękny), a potem długą ulicą Obrońców Warszawy w stronę cmentarzy. Nawet sobie wypatrzyłam dom, w którym bym mogła zamieszkać, gdyby nie bezgraniczna miłość do Śląska i mojej hałdy.
Kompleks cmentarzy był w pobliżu miejsca, w którym fani skata starali się „rajcować”, czyli licytować właściwie. Wiedziałam, no czułam, że tam zabawię ze 3 godziny. W sumie cmentarz katolicki to chciałam odhaczyć z obowiązku, bo ważniejszy wydawał mi się wojenny, czyli ten z 1945 r. Zdarzają się jednak w życiu cmentarnika niespodzianki, które powodują, że chodzi się od grobu do grobu i pieje z zachwytu. Piałam se tak w duchu i na katolickim, i na wojennym i na ewangelickim. Ludzie! Można pielęgnować dziedzictwo polskie nie zapominając o niemieckim.
Dreptałam zauroczona od nagrobka do nagrobka. Napisy polskie z XIX w., napisy niemieckie z XIX i XX w., nic nie przekopane bo 20 lat minęło i nikt się grobem nie opiekuje. BRAWO, BRAWO, BRAWO!!! Gdy zobaczyłam karteczkę o nie zaśmiecaniu, a w miarę możliwości odchwaszczaniu starych grobów, to zaraz posłałam zdjęcie Młodej. Kurde flak, gdyby tak wszędzie się dało zachować stare groby! W Złotowie się da. Nikt nie niszczy porcelanki żołnierza Grenzschutzu. To historia tej ziemi. Nie widziałam na Śląsku takiej tabliczki. Nie będę wam teraz wykładać historii Krajny, czyli okolic tych ziem, bo od tego macie internety. Napiszę tylko, że Złotów był na pograniczu (po I rozbiorze – pruski, potem niemiecki, od 1945 znowu polski, choć przed wojną granica była wręcz za miedzą). Wszystkie pogranicza są ciekawe, bo są wielokulturowe. To zachowanie pamięci o niemieckości tych ziem jest niesamowite. Widziałam to na tablicach informacyjnych, na których co rusz czytałam o tym co się działo w czasach, gdy urzędowy był język niemiecki. Nie możemy pitolić, że wsio co teraz polskie było przez stulecia piastowskie.
Nad tym grobem trójki dzieci długo stałam, zastanawiając się jaka tragedia się wydarzyła 21 sierpnia 1970 r.
Z katolickiego cmentarza przy kościele św. Rocha poszłam na nekropolię wojenną, na której pochowano poległych w 1945 żołnierzy. Naszych i ruskich. Słońce waliło mi w dekiel, ale przeszłam każdego. Jakoś tak czułam, że muszę oddać hołd tym dzieciom, które zginęły w okolicach Złotowa. Tym bezimiennym i tym o znanym nazwisku. Tym spod Czerwonej Gwiazdy i tym, co mieli na czapkach orzełka bez korony. Tym, którzy byli wierzący i tym, co Boga mieli w dupie. Tym, których ktoś ochrzcił i tym, którzy zostali obrzezani (również wyznawcom islamu). A przede wszystkim tym, którzy walczyli z nazizmem i których dosięgła kula z dala od domu i rodziny, gdzieś na nieznanej dla nich ziemi. Jak ich wszystkich sfotografowałam, to wróciłam, choć padałam z hycu, do Żydów. Im zostawiłam kamyczki. No i znowu BRAWO dla władz, które dbają o to miejsce i dla złotowian, że szanują. Szacun!
Od wojennego poszłam pod lapidarium ewangelickie. Pięknie! „Ku czci naszym przodkom”.
Padając na pysk, a mineralki mi się już skończyły, wróciłam jeszcze na cmentarz katolicki. Czekałam już na sygnał Płoszaja, że skończył turniej. Godzinę dreptałam między grobami, zapominając, że należę do osób, na które wlezie każdy kleszcz. Co tam borelioza, jak już się ją ma. Najwyżej mnie jakiś dziabnie po raz n-ty. Byłam w siódmym niebie.
Jak już kompletnie wsio obeszłam do wlazłam do auta, które wiele godzin przedtem zaparkowałam w pobliżu i zaczęłam sobie czytać kupioną książkę o miejscowych Żydach. Gdy przylazł zaskacony po kokardy Płoszaj, powiedziałam mu tylko tyle: Miałeś rację. To miasto jest cudowne. Obiad zjedliśmy w uroczej restauracji „Promenada”. Wróciliśmy do Kujanek, zatrzymując się po drodze przy pomniku poległych w styczniu 1945 r.
To nie koniec. Następnego dnia Płoszaj miał znowu turniej. Zawiozłam i wróciłam do letniskowego domku, by w cudownych okolicznościach przyrody nabrać sił przed złotowskim niedzielnym popołudniem.
Obiecałam mężowi, że resztę miasta zwiedzimy wspólnie po jego turnieju. Mała przekąska znowu na promenadzie i kolejne zachwyty. Jeleń, zegar słoneczny, niesamowite obramowania ścieżek (kocham tego, kto wymyślił, by tak pięknie pomalować kamyki), ptactwo (choć nie przepadam na dziobatymi) no i skansen „Zagroda Krajeńska”. Od razu capnął nas pan pasjonat. Trzy godziny słuchałam o chacie krajeńskiej, cepach, narzędziach, kronice gości, wieszakach (i żydowskich), bryczkach, historii Złotowa i wszystkim o co zapytałam. BRAWO! Tacy ludzie tworzą klimat takich miejsc.
Potem se z Płoszajem podreptaliśmy w kierunku Starego Miasta, zachwycając się po drodze kolejnymi tablicami informacyjnymi (ta przedstawiająca zamek – genialna), ławeczkami dla kobiet karmiących, płotami zasłaniającymi kubły na śmieci i tą niesamowitą ilością dupnych drzew. Nie jakimiś pitkami sadzonymi w zamian za wycięty starodrzew, a autentycznymi byczymi konarami. Zero „tujozy” i „kostkozy” w tym mieście. BRAWO! Wszędzie liściaste i trawa.
Płoszaj był lekko padnięty, ale nie miał wyjścia. Zaciągnęłam go jeszcze na kirkut w Debrznie, gdzie go komary zjadły, bo się nie wypsikał. Ja, po powrocie do Kujanek zasiadłam do lektury 🙂
I teraz podsumowanie. Złotów „Wielkopolskie Zdroje”, onegdaj Flatow, to małe, osiemnastotysięczne miasto, ale z potencjałem turystycznym równym najważniejszym miastom w Polsce. Turysta, który lubi historię i przyrodę czuje się tu jak w niebie. Tu się dba o każde dziedzictwo. Jest tu jakaś magia, jakiś niesamowity czar, którego nie da się oddać ani przy pomocy słów, ani zdjęć. Tu trzeba przyjechać. BRAWO dla złotowian od Hanyski spod chwałowickiej hałdy. Chapeau bas! Może kiedyś tam do Was jeszcze wrócę.
Lato się kończy, więc muszę opisać najważniejsze wydarzenie, które się wydarzyło właśnie w tym czasie.
Są telefony, które elektryzują i powodują drżączkę. Całe ciało się zaczyna telepać z emocji, mających na szczęście zero wspólnego z Parkinsonem. Pod koniec lipca odebrałam właśnie taki telefon. Spokojny głos: Dzień dobry, numer do pani dostałem od pana Sławka z Pszczyny. Nazywam się… Kiedyś zresztą spotkaliśmy się przy okazji akcji sprzątania na cmentarzu żydowskim w Pszczynie. Myślę se, okej, może i się spotkaliśmy, ale przy mojej umiarkowanej prozopagnozji i tak żadna twarz mi nie przychodzi na myśl. Spokojny głos mówi dalej: Wykonuję pewne prace dla inwestora, który właśnie nabył grunt w jednej z dzielnic Rybnika i na tej posesji są dwie macewy. Sławek skierował mnie do pani. U mnie w mózgu strzał! Epileptyczne prądy przeszły przez moje zwoje z prędkością światła. Skoro facet z Eksploratorami brał udział w akcjach podnoszenia macew na cmentarzu w Pszczynie, to na mur potrafi odróżnić macewę od nagrobka, dajmy na to ewangelickiego z niemieckimi napisami. Nie mam do czynienia z kimś, komu się wydaje, czy też myśli że, wie jak wygląda macewa.
Na ugiętych kolanach wstaję od biurka i zaczynam wypytywać. Gdzie, co, jak, jakie, w którym miejscu. Czy ten nowy nabywca je wyda? Ci, którzy mnie znają, to wiedzą, że w takich momentach targają mną maksymalne emocje. A tu po przeciwnej stronie telefonu spokojny, stonowany i mogłabym rzec wręcz beznamiętny głos: Macewy są tam i tam, muszę porozmawiać z właścicielem. Poślę pani zdjęcia. Są dwie. Duże. Ja: dobrze, będę czekać, ale je trzeba zabrać. To mogą być nasze – rybnickie!!! Głos z telefonu: poślę pani fotografie, proszę czekać, odezwę się jak porozmawiam z właścicielem. Ja i czekać! Wnet przychodzi MMS. No k…wa. Faktycznie macewy. Dwie bycze.
Załoga, z którą pracuję była pierwsza, która usłyszała. Potem messenger w ruch. Info do Młodej. Potem telefon do Płoszaja, bo będzie potrzebny transport, choć jeszcze nie wiem, czy je wydostanę. Edit 😉 wiem, wiem, że je wydostanę, choćbym miała je kupić, wykraść, wykupić, dać siebie w zastaw, walczyć, błagać na kolanach, powoływać się na znajomości. Mam czekać do następnego dnia na cynk, czy nowonabywca (kurde, jednak zostały mi te nieruchomościowe określenia) wyrazi zgodę. Pan Ryszard, czyli cudowny człowiek o spokojnym głosie mnie uprzedził, że są wielkie, ciężkie i ewentualny transport nie będzie prosty, bo paru strongmenów trzeba zaangażować.
Cały wieczór w domu nie gadałam o niczym innym tylko o macewach pociepanych w Rybniku. Szef firmy Płoszaja wyraził zgodę na ich przewiezienie. Czyli ciężarówa była załatwiona. Do tego strongmeni. Następnego dnia, po pracy miałam jechać je tylko obejrzeć. No ale wiecie jak to jest 😉 Oglądać to ja se mogę Szklaną Pułapkę po raz n-ty, bo kocham Bruce Willisa. A macewy to trza brać, ratować, a nie oglądać.
Jest dzień następny, wsio z Płoszajem ustalone. Bierze ciężarówę, ludzi i spotykamy się o 16.30 pod podanym adresem. Ja mam startować z pracy do miejsca docelowego o 16. Hyc jak pieron, a tu o 15.30 moi koledzy z roboty mówią, że trzeba ustawiać na Hoym grubie jakieś dupne namioty. No synki! Teraz? Ja mam 30 minut, by wam pomóc. Jadę ratować macewy. W dupie mam namioty 😀 Ustawiliśmy, ja do auta i dawaj przez rozległy Rybnik – do totalnie innej dzielnicy. Nadal nie wiem, czy macewy dostanę. Zgodnie z ustaleniami jadę je tylko oglądać i negocjować wydanie. Takim pędem przez miasto przejeżdżałam lata temu, gdy dostałam cynk o macewie Charlotty Prager. Spod cycków leją się wszystkie możliwe poty. Docieram. Pan spokojny Ryszard (ten, który do mnie dzwonił) już jest. Zaraz za mną podjeżdża Płoszaj ze strongmenami. Kiwam, mu, że ma się nie ładować z tą ciężarówą, bo nie wiem, czy dostaniemy nagrobki. No, ale kiwaj tu człowieku mężowi. Wtarabanił się na posesję i już, bo szybko, bo nie ma czasu. Zabić to mało! Nie kuma, że to trzeba delikatnie. Nic już nie marudzę, bo w końcu mógłby mnie olać, ale jak bym tak prasła w ten mało dyplomatyczny łeb, to by się roztrzaskał o najbliższe drzewo.
Pan Ryszard mówi, że czekamy na ojca właściciela. U mnie każdy nerw drga. Widzę je. Latam jak pieprznięta po posesji. Jezuuu! Jest trzecia! Adolf Apt! Pot spływa już z wszystkiego. Kopruchy mnie obsiadają i na pewno kleszczory. Srał je pies. Adolf Apt był szwagrem Josefa Manneberga. Przychodzi ojciec właściciela. Witam się i pierwsze pytanie: Jest pan rybniczaninem? Ja. Uffff. Nasz! I już nawijam, że to dziedzictwo naszych Żydów, pinkolę jak opętana, a ojciec: Jo to wiem. Biercie je. One muszą być we właściwym miejscu. My to kupili i one tu były. Pytam na wszelki wypadek: Możemy je brać??? Starszy pan: No jasne, biercie. Ja do Płoszaja: Ładować! rzucam się na szyję sile spokoju i starszemu panu. Ludzie, to jest macewa Adolfa Apta, szwagra Manneberga! Nawijam jak opętana o Mannebergach i znajduję wspólny temat ze starszym panem. Jego rodzina kupowała u Mannebergów. W głowie mi jednak świta, że Apt zmarł w 1918 r., a tu inny rok na nagrobku i miejsce zgonu. Może przez ten hyc mi się wsio już myli? Poza tym moi Żydzi też mi się już pieprzą.
Strongmeny ładują wsio na pakę i Płoszaj mi mówi, że jadą do nas, do domu, i postawią je tam, gdzie jest podjazd na węgiel, bo to najbliżej i nie będą musieli za daleko nosić. No way! Poleciały ostre słowa z mojej strony. W życiu tam nie mogą stać! Mają stać godnie, na ogrodzie. No to Płoszaj ryczy, że sama se je mam ustawiać. Haja wisi w powietrzu 😉 Bastuję, byle mi je zabiorą. Pojechali, a ja zostaję ze starszym panem i z siłą spokoju, czyli panem Ryszardem. Obchodzimy jeszcze rozległą posesję, której poprzednim właścicielem był… kamieniarz. Wsio jasne, niestety. W międzyczasie dostaję smsa od Kasi: Gosia, masz to już w domu? Cały czas o tym myślę. W domu już były, ale ja jeszcze łażę po chaszczach i lukam, bo może jeszcze coś gdzieś jest. Nie ma. A w głowie: Mam piwa w lodówce, by dać strongmenom? Po dwóch godzinach dziękowania, zarówno panu Ryszardowi za czujność, jak i starszemu panu, czyli ojcu nowego właściciela byczej działki, powoli ruszam w stronę auta. Moje szczere całusy chyba pana Ryszarda onieśmielały 😉 Za to starszy pan przyjmował je bardzo naturalnie. I on i jo som my z Rybnika i obydwa czujemy, że to je nasze. Po sąsiadach, kierych już ni ma. Od razu uprzedzam, że jeśli macewy nie będą rybnickie to znajdę dla nich właściwe miejsce. Bo wiem, bo czuję, że są śląskie.
Wracam w hycu do domu. A tam dziadek, czyli mój tata, z flaszką polewa strongmenom. Jeden z nich to Igor z Ukrainy. Igor pyta, pokazując swoje złote zęby: A kurwa co to? Noż Igor, ty robisz na budowie i nie wiesz co to kurwa? Płoszaj mu tłumaczy, że żona często używa ostrych słów, szczególnie, jak chce dopiąć swego. Wchodzę na ogród, a macewy nie stoją w miejscu, w którym zwala się węgiel, ale elegancko pod drzewami na ogrodzie. Mają godne, tymczasowe miejsce. Kurwy pomogły 😉
Są trzy. Adolf Apt i Henriette Schliesinger, geboren Gassman mają, oprócz hebrajskich, niemieckie inskrypcje.
Gdy strongmeni odjechali poszłam je pucować cifem. Wieczorem przyjechała Magda z Krzysiem, a ja ze szlauchem i cifem. Krzysztof odsłonił niemieckie napisy, więc coś się o Heni dowiedziałam.
Trzecia ma tylko hebrajskie napisy. Rzuciłam na nią swój chwałowicki cień. Tą ma rozkminić Sławek.
Szybko sprawdziłam, że ten Adolf Apt to nie rybnicki Apt. A jeszcze tej samej nocy Sławek ustalił, iż wszystkie trzy pochodzą z cmentarza w Koźlu, który cztery lata temu wyglądał jak obraz nędzy i rozpaczy, gdy tam byliśmy z Płoszajem. Ponoć w tym roku zryli go „poszukiwacze” skarbów, co spowodowało, że z niego prawie nic nie zostało. Pisałam jakiś czas temu o nim ➡ „Dwa smutne kirkuty„
No i miałam je u siebie przez ponad 2 miesiące. Miałam konfę na głowie, potem nie było możliwości darmowego przewiezienia. Były bezpieczne, ale ogród pod hałdą to nie było właściwe dla nich miejsce. Wczoraj, ponownie dzięki Płoszajowi i firmie, w której pracuje udało się je przetransportować do Domu Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach. I to między jedną awarią na budowie a drugą. Co się nasłuchałam, to wolę nie powtarzać 😉 Pojechały z Rybnika do Gliwic.
A dokładniej na cmentarz żydowski przy Poniatowskiego. Na razie stoją oparte o mur Domu. Mam nadzieję, że kiedyś wrócą na cmentarz do wsi Dębowa, gdzie byli chowani Żydzi z Koźla.
Dziękuję wszystkim dobrym ludziom, którzy pomogli je uratować, czyli Panu Ryszardowi, jego wspólnikowi, właścicielowi posesji, na której były, jego ojcu, Karolinie z Domu Pamięci, szefowi firmy, w której Płoszaj robi, strongmenom z tej firmy (w tym сильні чоловіки з України), Gminie Żydowskiej w KATO, Sławkowi Pastuszce. Płoszajowi należy się podziękowanie w naturze 😉 Dlatego teraz już spadam.
Aaaa, jeszcze info dla osób nie znających języka śląskiego: haja to awantura, hyc to upał, gruba to kopalnia, kopruchy – komary, pociepane to porzucone, a „ja” to na Śląsku ciągle „tak”. No to over już dziś. Kto oburzony brzydkimi słowami, niech się przełączy na inny kanał 😉
